Monday, April 04, 2016

ΣΚΑΚΙ και ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

Σκάκι και λογοτεχνία είναι ένας διεγερτικός συνδυασμός, αφού ενώνονται σε ένα σύνολο μια αισθητική με μια πνευματική ασχολία. Ο λογοτέχνης παίρνει ένα παιχνίδι κύρους και το κάνει ζύμη για το έργο-του.

Θα με ενδιέφερε ωστόσο να δω και διηγήματα ή μυθιστορήματα που να μη χρησιμοποιούν το σκάκι ως θέμα, αλλά ως δομή.

          Το σκάκι, ως πνευματικό παιχνίδι, ως παιχνίδι όπου ο παίκτης ακονίζει πρώτα το μυαλό-του και προσπαθεί να υπολογίσει, να προνοήσει, να αιφνιδιάσει, να περιορίσει, να αντικρούσει, να κάνει επίθεση αλλά και άμυνα, είναι ένας αγώνας με τον εαυτό πριν γίνει αγώνας με τον άλλο. Αυτή η πνευματική-του υπόσταση το κάνει προσφιλές στους λογοτέχνες, οι οποίοι το χρησιμοποιούν εντάσσοντάς-το στη θεματολογία των έργων-τους, είτε το ίδιο είτε τους σκακιστές και την περίεργη φύση-τους.

Θα με ενδιέφερε να δω διηγήματα ή μυθιστορήματα που να μη χρησιμοποιούν το σκάκι ως θέμα, αλλά ως δομή.

          Ο Μπαμπασάκης στο επίμετρό-του στην “Άμυνα του Λούζιν” του Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ παραθέτει μια μεγάλη σειρά συγγραφέων και κειμένων που ενσωματώνουν το σκακιστικό παιχνίδι στην ιστορία-τους. Η λίστα αυτή είναι χρήσιμη για έναν σκακιστή σαν κι εμένα, που συνάμα είναι αναγνώστης, καθώς του προσφέρει υλικά για να αναμείξει τη λογοτεχνία με το σκάκι και να γευτεί μίας σάλτσα αισθητικής και σκακιστικής συγκίνησης.

Θα με ενδιέφερε να δω διηγήματα ή μυθιστορήματα που να μη χρησιμοποιούν το σκάκι ως θέμα, αλλά ως δομή.


         Η λίστα όμως δεν φτάνει, αλλά θα ήταν χρήσιμο να βλέπαμε πώς το σκάκι λειτουργεί μέσα στην πλοκή, πώς παίζει καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξη της εκάστοτε ιστορίας, πώς γίνεται πνευματική άσκηση και πώς βοηθά τον ήρωα να σκεφτεί. Ανάλογα, ο σκακιστής, άλλοτε εμμονικός κι άλλοτε φευγάτος, άλλοτε εσωστρεφής κι άλλοτε ονειροπόλος, γίνεται ιδανικός ήρωας που μπορεί να φανεί τραγικός ή κωμικός, ακραίος ή συνηθισμένος, αλλά πάντα ενδιαφέρων.

          Θα ακολουθήσουν δύο έργα που κινούνται σε υψηλά επίπεδα λογοτεχνικής αξίας, τα οποία συνάμα θέτουν το σκάκι στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος:
“Το μυθιστόρημα του Δον Σαντάλιο, σκακιστή”
του Miguel de Unamuno
(1933)

“Η άμυνα του Λούζιν”
του Vladimir Nabokov
(1930)

Περιμένω σκέψεις από όλους όσοι έχουν κατά νου λογοτεχνήματα με σκάκι, που να εξάψουν περισσότερο τη φαντασία για τον τρόπο χρήσης-του.

[Η φωτογραφία κορυφής είναι παρμένη από το www.technobuffalo.com, ενώ οι υπόλοιπες εικόνες είναι πίνακες: Jeffrey Batchelor "Knight Watch", Honoré Daumier (1863) "The Chess Players" και Errico "The Game Of Freedom" (με τη σειρά παρουσίασης, όπως πάντα)]

                                                                                                   Πατριάρχης Φώτιος

12 comments:

Μαραμπού said...

Πατριάρχα σου αρέσει το σκάκι και δεν έχει πεις κουβέντα τόσο καιρό;; Να κανονίσουμε καμία διαδικτυακή παρτίδα αν θέλεις.

Με την ανάρτησή σου χτύπησες φλέβα. Λατρεύω το σκάκι, θεωρώ ότι διευκόλυνε πολύ τη ζωή μου, περισσότερο απ' ό,τι ενδεχομένως να την δυσκόλεψε. Θα επανέλθω τις επόμενες μέρες με πιο εκτενή σχόλια. Ρίξε μια ματιά σε μια σχετική ανάρτηση που είχα δημοσιεύει πρόσφατα και τα ξαναλέμε: http://diavazontas.blogspot.gr/2015/12/blog-post_10.html.

Η επανάληψη της φράσης, "Θα με ενδιέφερε να δω κτλ" είναι μια προσομοίωση κάποιου είδους σκακιστικού μοτίβου; Μ' αρέσει! :-)

Τα σέβη μου

Πάπισσα Ιωάννα said...

Μαραμπού, καλημέρα.
Αν ήξερα ότι έχεις γράψει κάτι τόσο αναλυτικό και ουσιώδες,
θα έφτιαχνα την ανάρτησή-μου ως απάντηση, ως διάλογο προς τη δική-σου.
Τώρα, βέβαια έχουμε δύο παράλληλες προσεγγίσεις.
Να κάναμε μια λίστα με λογοτεχνικά βιβλία με θέμα το σκάκι,
αλλά όχι απλώς ονόματα;
Μια πιο βαθιά κατανόηση της σχέσης λογοτεχνίας και σκακιού;
Π.Φ.

Μαραμπού said...

Καλημέρα Φώτιε,

τα περισσότερα βιβλία τα σχετικά με το σκάκι τα είχα διαβάσει πριν χρόνια και έτσι δεν θυμάμαι πολλά. Σίγουρα όμως, όταν ξαναδιαβάσω την Άμυνα του Λούζιν θα γράψω μια μικρή ανάλυση. Με χαρά όμως να διαβάσω και την δική σου που θα δημοσιευτεί τις επόμενες μέρες.

Ακολούθησε το πρόγραμμα που είχες κατά νου και θα σε σιγοντάρω με σχόλια. Το θέμα Σκάκι & Λογοτεχνία είναι από τα πιο ενδιαφέροντα και τα πιο ανεξάντλητα. Με θλίβει που στην Ελλάδα έχει εκδοθεί μόνο ένα μικρό και άχαρο τομίδιο(http://www.protoporia.gr/skaki-kai-logotechnia-p-384735.html) - πάντως χαίρομαι τουλάχιστον που αυτός ο μικρός τόμος αποτέλεσε θέμα μεταπτυχιακής εργασίας! Κάτι τέτοιο θα το απολάμβανα και εγώ. Μακάρι να εκδοθεί κάτι πιο μεγαλοπρεπές και εντυπωσιακό, θα το αξίζει.

Το δέυτερο βιβλίο που εκδόθηκε ποτέ ήταν ένα εγχειρίδιο για σκάκι! (το πρώτο, η Βίβλος, αναμενόμενο). Ακόμα και όσοι δεν απολαμβάνουν την εξειδικευμένη και μηχανιστική του γοητεία, μπορούν πάντα να γοητεύονται από την καλλιτεχνική του δυναμική και την διείσδυση στους κόλπους της τέχνης. Συγχαρητήρια και στους εκδοτικούς, Κέδρος και Κλειδάριθμος, που εμμένουν για χρόνια και με επιμονή στην ανάδειξή του, παρά τις αντίξοοες εκδοτικές συνθήκες και τις αντιεμπορικές τάσεις των σκακιστικών εγχειριδίων!

anagnostria said...

Πριν από λίγο καιρό διάβασα το "Ρουά Ματ", πρώτο βιβλίο με θέμα το σκάκι που διαβάζω, και μου άρεσε. Διαβάζοντας όμως την ανάρτηση του Μαραμπού, στην οποία παραπέμπει, κάνω δεύτερες σκέψεις. Γίνεται κίνητρο για να αναζητήσω και άλλα σχετικά βιβλία.

Rosa Mund said...

Με παίζετε κι εμένα που έχω διαβάσει μόνο τη "Σκακιστική νουβέλα" του Τσβάιχ;
Λέω, αν μου επιτρέπετε, να προσεγγίσω ποιητικά το θέμα:

*

Το πιόνι, Κ. Καβάφης (1863- 1933)

Πολλάκις βλέποντας να παίζουν σκάκι
ακολουθεί το μάτι μου ένα Πιόνι
οπού σιγά, σιγά τον δρόμο βρίσκει
και στην υστερινή γραμμή προφθαίνει.
Με τέτοια προθυμία πάει στην άκρη
οπού θαρρείς πως βέβαια εδώ θ’ αρχίσουν
η απολαύσεις του κ’ η αμοιβές του.
Πολλαίς στον δρόμο κακουχίαις βρίσκει.
Λόγχαις λοξά το ρίχνουν πεζοδρόμοι·
τα κάστρα το χτυπούν με ταις πλατειαίς των
γραμμαίς· μέσα στα δυο τετράγωνά των
γρήγοροι καβαλλάρηδες γυρεύουν
με δόλο να το κάμουν να σκαλώση·
κ’ εδώ κ’ εκεί με γωνιακή φοβέρα
μπαίνει στον δρόμο του κανένα πιόνι
απ’ το στρατόπεδο του εχθρού σταλμένο.

Αλλά γλυτώνει απ’ τους κινδύνους όλους
και στην υστερινή γραμμή προφθαίνει.

Τι θριαμβευτικά που εδώ προφθαίνει,
στην φοβερή γραμμή την τελευταία·
τι πρόθυμα στον θάνατό του αγγίζει!

Γιατί εδώ το Πιόνι θα πεθάνη
κ’ ήσαν οι κόποι του προς τούτο μόνο.
Για την βασίλισσα, που θα μας σώση,
για να την αναστήση από τον τάφο
ήλθε να πέση στου σκακιού τον άδη.

(Από τα Κρυμμένα Ποιήματα 1877;-1923, Ίκαρος 1993)


***


Το Σκάκι, Χόρχε Λουίς Μπόρχες (1899-1986)

Ασθενικός βασιλιάς, λοξός αξιωματικός, φρενιασμένη
βασίλισσα, πύργος ευθύς, πολυμήχανος στρατιώτης
απάνω στην ασπρόμαυρη πορεία
ψάχνει ο ένας τον άλλο και συγκρούονται σ’ επίμονη μάχη.
Δεν ξέρουν πως το σίγουρο χέρι
του παίχτη τους ρυθμίζει τη μοίρα,
δεν ξέρουν πως μια τρομαχτική νομοτέλεια
ελέγχει τις αποφάσεις και τη διαδρομή τους.
Αλλά κι ο ίδιος ο παίχτης είναι αιχμάλωτος
(η έκφραση είναι του Ομάρ) μιας άλλης σκακιέρας
με μαύρες νύχτες και άσπρες μέρες.
Ο Θεός κινάει τον παίχτη κι ο παίχτης τα πιόνια.
Μα άραγε ποιος Θεός, πίσω από το Θεό, κινάει το νήμα
της σκόνης και του χρόνου, του ονείρου και της αγωνίας;

(μετ. Δημήτρης Καλοκύρης)


***


Το Σκάκι, Μανόλης Αναγνωστάκης

Έλα να παίξουμε.
Θα σου χαρίσω τη βασίλισσά μου.
( Ήταν για μένα μια φορά η αγαπημένη.
Τώρα δεν έχω πιά αγαπημένη )

Θα σου χαρίσω τους πύργους μου
( Τώρα πιά δεν πυροβολώ τους φίλους μου
Έχουν πεθάνει καιρό πριν από μένα )

Κι ο βασιλιάς αυτός δεν ήτανε ποτέ δικός μου.
Κι ύστερα τόσους στρατιώτες τι τους θέλω;
(Τραβάνε μπρός, τυφλοί, χωρίς καν όνειρα)

Όλα, και τα άλογά μου θα στα δώσω.
Μονάχα ετούτον τον τρελό μου θα κρατήσω.
Που ξέρει μόνο σ ένα χρώμα να πηγαίνει
Δρασκελώντας τη μια άκρη ως την άλλη
Γελώντας μπρός στις τόσες πανοπλίες σου
Μπαίνοντας μέσα στις γραμμές σου ξαφνικά
Αναστατώνοντας τις στέρεες παρατάξεις.

Κι αυτή δεν έχει τέλος η παρτίδα.

https://www.youtube.com/watch?v=KUm9cWB5m1k


***


Τ᾿ ἄλογο τοῦ σκακιοῦ

«Προσεκτικὸ κι ἀσάλευτο, βουβὸ κι ἀφαιρεμένο,
στὸ μαῦρο ἢ τ᾿ ἄσπρο, ὑπάκουο, πηδάει καὶ περιμένει.
Στὸ μαῦρο ἢ τ᾿ ἄσπρο, ἀσάλευτο, βαθειὰ συλλογισμένο,
τὸ σκυθρωπὸ κι ἀμίλητο παιχνίδι λογαριάζει.

Μιὰ κίνηση, ἄλλη κίνηση, μιὰ σκέψη, κι ἄλλη σκέψη.
Τριγύρω οἱ ξύλινοί του ἐχθροὶ κι οἱ ἐπίβουλοι σκοποί τους.
Τὶ νὰ σκεφτεῖ, νὰ σοφιστεῖ καὶ τί νὰ λογαριάσει;
Μὲς τὰ στενὰ τετράγωνα ἐσώθηκεν ἡ σκέψη
κι ἔγινε πιὰ μονότονη καὶ γνώριμη ἡ ζωή του.

Μιὰ κίνηση, ἄλλη κίνηση, μιὰ σκέψη, ἡ ἴδια σκέψη!
Τὸ σιωπηλὸ παιχνίδι του μετρᾶ καὶ λογαριάζει,
μὰ ὅμως τὸ ξέρει πὼς γραφτὸ σ᾿ ὅλη εἶναι τὴ ζωή του,
νὰ ὁρμᾶ μέσα στοὺς ξύλινους ἐχθρούς του καὶ νὰ πέφτει,
στὸ μαῦρο ἢ στ᾿ ἄσπρο, ἡρωικά, κοντὰ στὸ βασιλιά του».

Μιχαήλ Στασινόπουλος

Anonymous said...

το σκάκι-ζατρίκιον αναφέρεται και στην Αξελιάδα της Άννας Κομνηνής στο κεφάλαιο 12.6.1:
Ἐπεὶ γὰρ ὁ αὐτοκράτωρ μετὰ τὸ διυπνισθῆναι κατὰ δείλην ἑῴαν τὴν ἐκ τῶν πολλῶν φροντίδων ἐγγινομένην ἅλμην καταγλυκαίνειν ἐθέλων ἐνίοτε συμπαίστορας εἶχε τῶν συγγενέων τινὰς παίζων τὸ ζατρίκιον (παιδιὰ δὲ τοῦτο ἐκ τῆς τῶν Ἀσσυρίων τρυφῆς ἐξευ ρημένον καὶ εἰς ἡμᾶς ἐκεῖθεν ἐληλυθός), οἱ τὴν τυραννικὴν ἐξοπλίσαντες χεῖρα διὰ τοῦ βασιλικοῦ κοιτωνίσκου ἔμελλον ὡς εἰς τὸν βασιλέα χωρῆσαι τὸν φόνον ὠδίνοντες.
Σουμέλα
ΥΓ:έχει πολλά να πούμε για το σκάκι και τις αναφορές του στη λογοτεχνία να συνεχίσουμε?

Anonymous said...

Μια διαφορετική παρτίδα σκάκι [διήγημα]:
Η ιστορία περιγράφει μια περίεργη παρτίδα σκακιού στην οποία διακυβεύονται πολύ περισσότερα από τη νίκη.
Το διήγημα περιλαμβάνεται στο βιβλίο: Ο γιος της μάγισσας: αλλόκοτες ιστορίες / Ανδρέας Καπανδρέου. Θεσσαλονίκη: Συμπαντικές Διαδρομές, 2012.

http://andreaskandreou.blogspot.com.cy/2016/03/blog-post.html

Πάπισσα Ιωάννα said...

Μαραμπού,
αν προλάβεις να δεις τον "Λούζιν", θα χαιρόμουν να έγραφες κάτι που να συν-αναρτηθεί με τη δική-μου ανάρτηση.
Π.Φ.

Πάπισσα Ιωάννα said...

Rosa Mund,
να τελικά που εκτός από την πεζογραφία
και η ποίηση σκέφτεται πάνω στα λευκά και μαύρα τετράγωνα...
Π.Φ.

Πάπισσα Ιωάννα said...

Anonymous,
ενώ είχα αποφασίσει να αφήσω την ανάρτηση μόνο μία μέρα,
ως εισαγωγή στα κείμενα,
χάρη στη συμμετοχή-σας την αφήνω κι άλλο.
Επομένως, κάθε ιδέα ευπρόσδεκτη.
Π.Φ.

Πάπισσα Ιωάννα said...

Ανδρέα, μήνυμα ελήφθη.
Αυτό το άλλο διακύβευμα, που εννοείς,
είναι σημαντικότερο από την ίδια την παρτίδα.
Π.Φ.

Μαραμπού said...

Φώτιε, έχω μπει για τα καλά στον τζουσικό Οδυσσέα και δυσκολεύομαι να βγω! Κάποια στιγμή θα το ξαναδώ με προσοχή το βιβλίο του Ναμπόκοφ. Για την ώρα, θα συνεισφέρω με όσα θυμάμαι. Ελπίζω να το απολαύσεις. Είναι ιδιαίτερο, όπως και όλα τα βιβλία του Ναμπόκοφ.