Monday, July 01, 2013

“Ο ΒΙΟΣ ΤΟΥ ΙΣΜΑΗΛ ΦΕΡΙΚ ΠΑΣΑ” της Ρέας Γαλανάκη

Μια ιστορία του 19ου αιώνα που είναι τόσο σύγχρονη όσο και οι προβληματισμοί για το “είναι” στο τέλος του 20ού και στην αρχή του 21ου αιώνα. Το έργο της Γαλανάκη το έχω συνδέσει με αυτούς τους στίχους: “Το πιο μακρύ ταξίδι μου εσύ / η νύχτα εσύ το όνειρο της μέρας / μικρή πατρίδα σώμα μου κι αρχή / η γη μου εσύ ανάσα μου κι αέρας”, αφού σώμα και χώμα γίνονται φορείς ταυτοτήτων και συνειδήσεων. Τελικά τι είναι προδοσία και απέναντι σε ποια πατρίδα; 
 


Γαλακτομπούρεκο:
Ρέα Γαλάνακη
“Ο βίος του Ισμαήλ Φερίκ Πασά”
εκδόσεις Άγρα
1989
εκδόσεις Καστανιώτη
2008 

           
Η έννοια της πατρίδας είναι μία από αυτές που καθορίζουν την προσωπικότητα και προσδιορίζουν την ταυτότητα κάθε ανθρώπου. Και μέσα στην παγκοσμιοποιημένη κοινωνία που ζούμε το βίωμα ή η αναπόληση είναι αυτά που καθορίζουν την έννοια της πατρίδας; Τι είναι ο άνθρωπος, το αίμα ή το θρέμμα; Αυτό που γενετικά τον καθόρισε ή αυτό που παιδευτικά τον διαμόρφωσε εκ των υστέρων; Αυτά τα ερωτήματα πραγματεύεται η Ρέα Γαλανάκη (για μια συνολική εικόνα της συγγραφέως εδώ) στο καλύτερο ίσως βιβλίο-της.
"Ο Μαμελούκος Roustam"
από τον
Jacques Nicolas Paillot
de Montabert (1806)
            Ο Γιώργος Ιωάννου (θυμήθηκα ένα από τα ωραία-του διηγήματα) γράφει στο “Μες στους προσφυγικούς συνοικισμούς” ότι η ράτσα, το αίμα, η κληρονομικότητα με άλλα λόγια, είναι πιο σημαντικός παράγοντας από το περιβάλλον μέσα στο οποίο κανείς μεγαλώνει. Ο ίδιος θεωρεί τον εαυτό-του πρόσφυγα, αν και γεννήθηκε και μεγάλωσε στη Θεσσαλονίκη, γιατί οι δικοί-του ήρθαν το ’22/’23 από την Ανατολική Θράκη κι έτσι αυτό που ρέει μέσα-του είναι πιο ισχυρό απ’ αυτό που τον περιβάλλει. Κάτι ανάλογο συμβαίνει και με τον Ισμαήλ Φερίκ Πασά.
            Η Γαλανάκη το 1989 θέτει τέτοια ζητήματα, αφού ο ήρωάς-της γεννήθηκε στην Κρήτη, αλλά αιχμαλωτίστηκε και οδηγήθηκε στην Αίγυπτο. Εκεί εξισλαμίστηκε, ανέβηκε στην ιεραρχία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και το 1866 επιστρέφει στην ιδιαίτερη πατρίδα-του ως επικεφαλής των στρατιωτικών δυνάμεων που ήλθαν για να καταστείλουν την επανάσταση των ντόπιων. Και έτσι στο πεδίο της γενέθλιας νήσου διασταυρώνεται η μητέρα-πατρίδα με τη δοσμένη πατρίδα, η γη που τον γέννησε με αυτή που τον μεγάλωσε.
            Το μυθιστόρημα λοιπόν για να στηρίξει το δίλημμα προβαίνει σε έναν αφηγηματικό κύκλο: Κρήτη – Αίγυπτος – Κρήτη. Ο Ισμαήλ φεύγει από την Κρήτη σε ηλικία η οποία τον φορτώνει με έστω και αμυδρές μνήμες, ζυμώνεται με την ισλαμική παιδεία της Αιγύπτου και έρχεται στο νησί-του, όπου είναι γραφτό-του να πεθάνει. Τα πρώτα χρόνια της ζωής-του συμπίπτουν σε μια τραγική μοίρα με το τελευταίο διάστημά-της και το χώμα που τον γέννησε γίνεται ψυχαναλυτικά και το χώμα που θα τον σκεπάσει. Οι περιγραφές του τόπου παρά τω Νείλω και της κρητικής γης, τωρινής και αλλοτινής, αποσκοπούν στο να δείξουν οπτικά και παραστατικά, ότι η πατρίδα είναι κομμάτι των βιωμάτων αλλά κυρίως των βαθύτερων εγχαράξεων που σφραγίζουν το είναι-μας.
Muhammad Ali
από τον
Auguste Coude
            Η έννοια της πατρίδας δεν είναι μια αντικειμενική συνθήκη βασισμένη στα σταθερά χαρακτηριστικά της καταγωγής ή της ανατροφής. Η Γαλανάκη συλλαμβάνει αυτόν τον προβληματισμό και τον εκφράζει με ένα πραγματικό πρόσωπο το οποίο αποκτά μυθιστορηματικές πτυχές. Ο πραγματικός Ισμαήλ εξαφανίζεται και στη θέση-του στήνεται μια πειστική μυθιστορηματική φιγούρα, διχασμένη και ταλαντευόμενη, και ως εκ τούτου τραγική. Η συγγραφέας βουτά την πραγματικότητα στην κολυμπήθρα της μυθοπλασίας. Η γόνιμη σκέψη-της δραστηριοποιείται στη σημερινή εποχή, σε μια εποχή δηλαδή μικτών γάμων, μετακινήσεων, προσφύγων που ζουν σε άλλη πατρίδα, μεταναστών που αναγκάζονται να επιστρέψουν στον τόπο-τους, παλιννοστούντων, παιδιών από αλλοδαπούς γονείς που αναγνωρίζουν πατρίδα την “ξένη” γη που γι’ αυτούς ωστόσο είναι γενέθλια κ.ο.κ. Επομένως, ποια μπορεί να θεωρηθεί συνειδησιακά πατρίδα, αν ο όρος αυτός δεν είναι τίποτα άλλο παρά μια ιδεολογική συνθήκη ή καλύτερα μια συναισθηματική εστία;
            Γι’ αυτό, το σημαντικό δεν είναι να δούμε το μυθιστόρημα της Γαλανάκη με στενούς όρους επικαιρότητας, αλλά να το διαβάσουμε με την προοπτική της διαρκούς συζήτησης για την ταυτότητα, ειδικά όσον αφορά στην πάτρια συνείδηση. Με αυτούς τους όρους, το θεωρώ διαχρονικό, αφού ο ισμαήλιος διχασμός λειτουργεί ως διελκυστίνδα μεταξύ αντίρροπων δυνάμεων που πάντα θα μάχονται για την ψυχή του ανθρώπου. 

[Το φωτογραφικό υλικό της ανάρτησης οφείλεται στα: www.apoellas.com, www.hellenica.de και ethnoworld.tumblr.com]

Καλό μήνα
με την ηρεμία και τη χαλαρότητα του καλοκαιριού
Πατριάρχης Φώτιος

9 comments:

Κατερίνα Τοράκη said...

Πολύ ενδιαφέρουσα η ανάλυση που κάνεις για την έννοια της πατρίδας με αναφορά στο βιβλίο της Γαλανάκη. Ναι, ίσως είναι και το καλύτερό της, αν και πρωτοδιάβασα το "Ελένη ή ο Κανένας" και με εντυπωσίασε, βέβαια και λόγω του γυναικείου θέματος.
Εξάλλου, όλα της τα βιβλία, επειδή καταπιάνεται με θέματα από την ιστορία, έχουν μια τέτοια χροιά (και επειδή είναι πολύ καλή συγγραφέας). Πάρε το "Θα υπογράφω Λουί" (το οποίο επίσης είναι πολύ ενδιαφέρον) ή το "Αιώνας των λαβυρίνθων" (μια και αναφέρεται στην κοινή μας πατρίδα την Κρήτη και σε μια ιδιαίτερα σημαντική περίοδο της ιστορίας της, το θεωρώ πολύ σημαντικό).
Για το συγκεκριμένο τώρα, έχει συμπληρωματικό ενδιαφέρον και το βιβλιαράκι "Βασιλεύς ή στρατιώτης" (¨Αγρα, 1997) με δικά της κείμενα γύρω από τη λογοτεχνία. Εκεί, ανάμεσα στα άλλα, αναφέρεται στο ιστορικό συγγραφής του, στα κίνητρα και σε άλλα στοιχεία που την οδήγησαν να ασχοληθεί με τον Ισμαήλ Σελήμ.

Anonymous said...

Μου αρέσει η προσέγγιση που κάνετε στο πολύ ενδιαφέρον θέμα του βιβλίου.
Συμφωνώ με την Κατερίνα Τοράκη ότι ο Ισμαήλ Φερίκ, η Ελένη και ο Λουί, που κι εγώ έχω διαβάσει, έχουν κι αυτά ιστορικό υπόβαθρο, κάτι που συνηθίζει η καλή συγγραφέας.

Σας μιλάω με απόσταση εικοσαετίας περίπου από την αρχική μου ανάγνωση έχοντας στη μνήμη μου την επίγευση ενός καλού βιβλίου, που άξιζε ο χρόνος που του διέθεσα, (καθώς και η συγκίνηση που μου προκάλεσε διαβάζοντάς το).

κ.κ.

anagnostria said...

Πάνε πολλά χρόνια από τότε που το διάβασα κι ακόμη μένει στη μνήμη μου η σκηνή στην οποία ο Ισμαήλ μπαινει στο"πατρικό" του σπίτι κι οι μνήμες τον κατακλύζουν. Δεν θα συμφωνούσα για το " Θα υπογράφω Λουί". Δυο φορές το άρχισα και δεν μπόρεσα να το τελειώσω.

Πάπισσα Ιωάννα said...

Κατερίνα,
κι εγώ θα διαφωνήσω με τον "Λουί" όπως και με τον "Αιώνα", αλλά θα συμφωνήσω με την "Ελένη".
Μερικές φορές νιώθω στα έργα της Γαλανάκη να βαραίνει ένας ποιητικός ρυθμός που με στασιμοποιεί ή το χέρι της Ιστορίας που μη κρατά σε χαμηλά ύψη.
Στον "Ισμαήλ" και στην "Ελένη" αντίθετα αυτά χωνεύονται, νομίζω, καλύτερα στο ποιόν του ανθρώπου.
Ευχαριστώ για το "Βασιλεύς ή στρατιώτης"
Πατριάρχης Φώτιος

Πάπισσα Ιωάννα said...

κ.κ.,
έχεις δίκιο ότι η συγκίνηση είναι ένα βασικό χαρακτηριστικό των έργων της Γαλανάκη, που πολλές φορές δεν σταθμίζεται.
Είναι η τραγικότητα του ανθρώπου, είναι η σύγκρουσή-του με τους άλλους και με την κοινωνία, είναι η μεταβατικότητα της ύπαρξής-του; Ό,τι και να 'ναι, λειτουργεί θετικά
Πατριάρχης Φώτιος

Πάπισσα Ιωάννα said...

Anagnostria,
η σκηνή που αναφέρεις επιβεβαίωνει τη συγκίνηση για την οποία γράφει η κ.κ.
Όσο για τον "Λουί" είπα προηγουμένως στην Κατερίνα ότι δεν με τράβηξε τόσο. Συμφωνούμε λοιπόν.
Πατριάρχης Φώτιος

NYT Review of Books said...

Το διάβασα τότε που εκδόθηκε και μου άρεσε (το μόνο της συγγραφεως που βρίσκω πραγματικά καλό).

Θυμάμαι με συγκίνηση , αν και ίσως όχι με ακρίβεια, το τέλος, όπου ο Φεριτ, την ωρα που πεθαίνει ??, βλέπει μέσα σε παραλήρημα την μητέρα του, γινεται το μικρό παιδάκι που υπήρξε στην Κρήτη, και απλώνει τα χεράκια του να την αγκαλιάσει. Η εικόνα της περιγραφής έχει μάλλον ξεθωριάζει και δεν ξέρω αν την αποδίδω σωστά.
Μου έμεινε ομως το συναίσθημα.

Πάπισσα Ιωάννα said...

NYTimes,
έχεις δίκιο ότι ένα βιβλίο
συχνα δεν μπορεί να περιοριστεί στη λογική ανάλυση
αλλά μένει ως αυταξία στο μυαλό-μας
χάρη στο συναίσθημα
που εξακολουθεί να υπάρχει
καιρό μετά την ανάγνωσή-του.
Έτσι είναι και ο Ισμαήλ...
Πατριάρχης Φώτιος

Unknown said...

Τελειο αρθρο για την εργασια μου!