Thursday, October 04, 2012

“Χαμάμ Βαλκάνια” του Βλάντισλαβ Μπάγιατς

Τα Βαλκάνια περνάνε έντονες κρίσεις αυτοσυνειδησίας για θέματα ταυτότητας, αφού οι αναμίξεις λαών, οι υβριδικοί γάμοι, οι αλλαγές θρησκείας, το παιδομάζωμα, οι μετακινήσεις πληθυσμών, η ανάπτυξη του εθνικισμού τον 19ο αιώνα κ.ο.κ. δημιούργησαν μια πολυεθνική χερσόνησο χωρίς αμιγείς λαούς. 


Домаћа кафа:
Vladislav Bajac
Hamam Balkanija
2008
Βλάντισλαβ Μπάγιατς
Χαμάμ Βαλκάνια
μετ. Μ. Κεσίνη
εκδόσεις Κέδρος
2011 

            Οι Βαλκάνιοι είναι από τους συγγραφείς που αναρωτιούνται περισσότερο ίσως από κάθε άλλο για την ταυτότητά-τους, όχι μόνο στο δίπολο Ανατολή – Δύση, αλλά και σε όλες τις διαθρησκευτικές και διαφυλετικές-τους σχέσεις. Γι ‘ αυτό η μυθοπλαστική προσέγγιση ανθρώπων με διγενή καταγωγή είναι πολύ συχνή. Ο σέρβος συγγραφέας δεν είναι τυχαίο που μετατρέπει σε ήρωα του βιβλίου-του τον Τούρκο Ορχάν Παμούκ, ο οποίος έχει στοχαστεί πολλές φορές πάνω στην τουρκική ταυτότητα. Μάλιστα ένα έργο-του, το “Λευκό κάστρο”, αναφέρεται στην αλλαγή θέσης ανάμεσα σε έναν Τούρκο και στον Ευρωπαίο που είχε φτάσει ως εκεί, αν θυμάμαι καλά, ως αιχμάλωτος.
            Ο Μπάγιατς διερευνά την τύχη του καταγόμενου από το Βελιγράδι Μπάγιτσα Σοκόλοβιτς που τον 16ο αιώνα απάγεται με τη γνωστή μέθοδο του παιδομαζώματος και εκπαιδεύεται για να γίνει Οθωμανός αξιωματικός με νέο όνομα, αυτό του Μεχμέτ Σοκολού. Καθώς μεγαλώνει και γνωρίζει από κοντά την οθωμανική διοίκηση και κουλτούρα, παρακολουθεί και την επέκταση της αυτοκρατορίας μέχρι τη Βούδα και τα τείχη της Βιέννης υπό τον Σουλεϊμάν τον Μεγαλοπρεπή κι αργότερα την ήττα στη ναυμαχία της Ναυπάκτου. Στην πορεία-του συνδέεται στενά με τον ελληνικής καταγωγής Γιουσούφ Σινάν, ο οποίος ακολουθώντας ανάλογη πορεία με τον ίδιο έφτασε να γίνει αρχιμηχανικός του σουλτάνου, που συμμετείχε σε μεγάλο βαθμό με τις κατασκευές-του στις νίκες του στρατού και στην ακμή της αυτοκρατόριας. Ένας αξιωματούχος λοιπόν και ένας μηχανικός με χριστιανικές ρίζες ανελίσσονται στην οθωμανική μηχανή…
            Ο πεζογράφος όμως δεν γράφει ένα κλασικό ιστορικό μυθιστόρημα με σύγχρονη προβληματική. Προχωρά σε μεταμοντέρνες επιλογές, καθώς εναλλάξ με την κυρίως αφήγηση εντίθενται κεφάλαια που αναφέρονται στο παρόν, στις συζητήσεις του Β. Μπ. με τον Παμούκ, στους προβληματισμούς του συγγραφέα για την ταυτότητα, με παραπομπές και σε Αμερικάνους συγγραφείς που προβληματίστηκαν για το ίδιο θέμα, για την ιστορία, για τις σχέσεις Σέρβων και Τούρκων, για τον πόλεμο και την εξουσία κ.ο.κ.
            Έτσι, η όλη σύνθεση στηρίζεται σε δύο επίπεδα, από τα οποία το παροντικό σχολιάζει και εμβάλλεται μέσα στο παρελθοντικό, και σε δύο ζεύγη χαρακτήρων, από τη μια ο σέρβος και ο τούρκος συγγραφέας και από την άλλη ο σερβοοθωμανός αξιωματούχος και ο ελληνοοθωμανός μηχανικός. Η πεζογραφία παίρνει τον ρόλο της μετα-ιστορίας, που επιχειρεί όχι απλώς να καταγράψει τη δεύτερη αλλά και να τη χρησιμοποιήσει ως υλικό σύγχρονης εθνικής αυτογνωσίας και ανθρώπινης αυτοσυνειδησίας. Κι αυτό συμβαίνει στο ίδιο το κείμενο το οποίο μερικώς είναι ιστορία, λογοτεχνικά βέβαια αποδοσμένη, και μερικώς φιλοσοφία της ιστορίας, που κι αυτή αποδίδεται με λογοτεχνικούς όρους.
            Ποιο εντέλει το συμπέρασμα; Πού θέλει δηλαδή να οδηγήσει τη σκέψη η αφήγηση του Μπάγιατς; Μα φυσικά, όπως προείπα, στον στοχασμό για την έννοια της καταγωγής και της ταυτότητας. Όσο μιλάει ρητά, η ταυτότητα αναδεικνύεται ως θεωρητικός προβληματισμός. Όσο όμως εξελίσσεται η υπόθεση, αυτή η κρίση αυτοσυνειδησίας περνάει σχετικά απαρατήρητη, ή τουλάχιστον λιγότερο αξιοσημείωτη απ’ όσο όταν ενισχύεται από τις σκέψεις του ίδιου του Μπάγιατς. Παράλληλα, αφήνει ως ιστορικό εχέγγυο την άποψη ότι ο μεγάλος ηγέτης δεν καταστρέφει αλλά χτίζει, και γι’ αυτό οι δύο φίλοι ανέλαβαν να οικοδομήσουν τζαμιά, γέφυρες, χαμάμ, ο ένας χτίζοντάς-τα κι ο άλλος χρηματοδοτώντας-τα.
Εν κατακλείδι, αυτή η μεταμοντέρνα εμφιλοχώρηση του δοκιμιακού στο μυθοπλαστικό προκαλεί επιφυλάξεις. Ο αναγνώστης διαβάζει τα κεφάλαια που έχουν ιστορικό χαρακτήρα και στηρίζονται στην αφήγηση κι έπειτα αναγκάζεται να υποστεί ή να εντρυφήσει στα κεφάλαια που δοκιμιακά αναλύουν την ταυτότητα με το λέγειν και όχι με το δεικνύναι. Με άλλα λόγια, ο συγγραφέας εξηγεί όσα έγραψε, με λόγο όμως αποκομμένο από την ίδια τη μυθιστορηματική εξιστόρηση.
[Πρωτοδημοσιεύτηκε στο in2life στις 14/9/2012]
Πατριάρχης Φώτιος

6 comments:

Pellegrina said...

Μπορουμε να αναφερουμε πολλα παραλληλα αναγνώσματα(πρόχειρα: Τι ζητουν οι βάρβαροι,ΟβιοςτουΙσμ.Φερικπασα)Ομως,στονκοσμο που οιταυτότητες πάλι διαλύονται(μην περιμένοντας εμας να τις εντοπίσουμε),αλίμονο στους ανθρωπους που δεν εχουν περάσει από την αναζητηση ταυτότητας στην αναζητηση αυτογνωσίας.(Δηλαδή,που γι αυτους ειναι πιο σημαντικότο "πούναηκουν" ή με τι/ποιον/ποιους ταυτίζονται,παρά τιτιειναι ως άνθρωποι/ατομα. (μερος του οποίου ειναικαι το παραπανω)Θα ειναι πολυ δυστυχισμένοι.(εναλλακτικά:ιδεοληπτικοίφανατικοί)
Τελος,κατα τη γνωμη μου ο,τι λεω παραπανω αφορά και την αναζητηση ταυτότητας ως προς την τ α ξ η:κι α υτες διαλυονται.Επίσης,σε μικρότερο βαθμό,αλλα ταχεως αυξανόμενο,ισχυει και για το φ υ λ ο.(Ως κοινωνικη ιδιότητα)Με αλλα λογια στην εποχη μας,στοδυτικό κόσμο τουλαχιστον, η αναζητηση ταυτοτητας,οσο κι αν προσφερει πλουσιο υλικό, ειναι νομιζω ατελέσφορη. Ισως ομως ειναι κι ενα καλο αποκούμπι για οσους θελουν να αποφυγουν την αναζητηση της ατομικής ουσίας τους,του εντελώς προσωπικού τραύματος..

Πάπισσα Ιωάννα said...

Μα, νομίζω, όλα αυτά που λες είναι η αναζήτηση της ταυτότητας. Ακόμα και το προσωπικό τραύμα σταυρώνεται πάνω σε ποικίλους εθνικούς, θρησκευτικούς, ιδεολογικούς, κοινωνικούς, πολιτικούς και πολιτισμικούς ρόλους.
Είμαστε πολλά μαζί εξαιτιας της πολυεπίπεδης κοινωνίας στην οποία ζούμε. Άρα η ταυτότητα είναι μια συνεχής αναζήτηση, μια συνεχής ισορροπία ανάμεσα σε αντιφατικούς εαυτούς.
Πατριάρχης Φώτιος

Pellegrina said...

Υπάρχει ομως και μια άλλη διάσταση,πιο ενδιαφερουσα: η ε π ι λ ο γ ή ταυτότητας.Δηλαδή,αναμεσα σε"ολα αυτα που ειμαστε",επιλεγουμε το πιο σημαντικό για μας. Οχι μονο ιδεολογικά ή θεωρητικά,αλλα και πρακτικά.Στο τι ζωή κάνουμε.Κι αυτη η επιλογή μπορεί να γινει από ενα συνολο (πχ ως ελληνες επιλέγουμε να ειμαστε Ευρωπαίοι),αλλα και από ενα ατομο,τωρα πια. Αντι να σκαλιζω πχ μια ζωη τι γλωσσα μιλούσε η μητέρα της γιαγιάς μου επιλέγω οτι δεν με ενδιαφερει,κι οτι με ενδιαφερει να ειμαι Αθηναία,αρα α υ τ ο είμαι,οσο και να ρωταει ο καθε ενας( "από πού ήταν οπατερας σου'Αν το σκεφτειτε λιγο,η ανθρωπινη ιστορία ειναι γεματη από τετοιες αποφάσεις,ατομικές ή συλλογικές.Γιατι ολες οι ταυτοτητες ειναιπολιτισμικέςκατασκευες,κι αν δεν κατασκευασουμε εμεις τον εαυτό μας θα το κανουν κάποιοι άλλοι..(συχνά βιαια)
υγ:διαβαζω ενα πολυ ωραιο μυθιστόρημα,που εχει ΚΑΙ αυτο το θεμα:τ πασιγνωστο,αλλα υποτιμημένο στην ελλαδα "Συνεντευξη με ενα Βρικόλακα"τηςΑνν Ράις.Καιεπι τη ευκαιρία,συνειρμικά,η λογοτεχνική βαμπιροπαράδοση εχει μεγαλη σχεση με τα Βαλκάνια..Ή,με τον τρόπο που ηΕυρωπη βλέπει τα Βαλκάνια..

Πάπισσα Ιωάννα said...

Το θεώρησα αυτονόητο,
αλλά καλά έκανες και το επισήμανες.
Η ταυτότητα είναι κατασκευή μέσα από επιλογές και στοχευμένες αναδείξεις επιμέρους στοιχείων.
Ο σέρβος Μπάγιατς επιχείρησε να αναδείξει έναν σερβοοθωμανό, που γεννήθηκε Σλάβος και γαλουχήθηκε Οθωμανός. Θα μπορούσε να μιλήσει για έναν Βελιγράδιο πολίτη που κατέφυγε στο Παρίσι και έτσι να παίξει με την ευρωπαϊκή συνείδηση των ομοεθνών-του.
Το ζήτημα είναι πώς πολλοί Βαλκάνιοι, όπως και οι δικοί-μας που ανέφερες, καταφεύγουν στα οθωμανικά Βαλκάνια. Εκεί μέσα από την εθνικιστική ιδεολογία συντελέστηκε μια κοινωνική ταυτοποίηση και σταδιακά η μετέπειτα δημιουργία των εθνών-κρατών.
Ωστόσο, λένε όλοι αυτοί, είμαστε Έλληνες, Σέρβοι, Βούλγαροι αλλά και Βυζαντινοί, πολίτες της οθωμανικής αυτοκρατορίας, Ευρωπαίοι, Ανατολίτες, Δυτικοί, Βαλκάνιοι με πολιτισμικά στοιχεία χριστιανικά, μουσουλμανικά, αρχαιοελληνικά, σύγχρονα, ασιατικά και ευρωπαϊκά, βυζαντινά, οθωμανικά... μια συνεχής διασταύρωση λαών, θρησκειών, πολιτισμών, νοοτροπιών.
Από το βαλκανικό άμαλγαμα επιλέγει ο καθένας την ταυτότητά-του.
Καλημέρα
Πατριάρχης Φώτιος

Pellegrina said...

Υπάρχει και μια άλλη επιλογή:η επιλογή να "ανηκεις" σε αυτούς που επιλέγουν:αυτόματα ειναι επιλογή ΚΑΙ ταυτότητας: ειναι δυτική επιλογή,ακόμα κι αν επέλεξες να εισαι ισλαμιστής.Ειναι η μεγιστη διαφορά αναμεσα στο ειμαι κατι επειδή το επέλεξα (ακόμα και να φοράω νιχάμπ ή να ζω σαν μοναχός) και επειδή ετσι με υποχρεώνουν.Το πρωτο ειναι στοιχείο δ υ τ ικ η ς ταυτότητας.Δεν ξερω ποσο στην ελληνική κοινωνία υπάρχει αντικειμενικά η οποια δυνατοτητα επιλογής(εκτός αν "επιλέξεις" περιθώριο,επιλογή που κανενας μαλλον υγιης δεν κανει με τη θελησή του!),οσο κι αν την κατασκευάζουν διανοητικά οι συγγραφείς.(Επιλέγουν οι έλληνες;Ο ηρωας πχ του Κουρτοβικ,ο Χρυσικός-ανθυμαμαι- προβληματίζεται υπαρξιακά ως ατομο,αλλα αυτος ο προβληματισμός ειναι αραγε αντανάκλαση της πραγματικής του ύπαρξης στην ελληνική κοινωνία,δηλ.μπορεί να εχει πραγματικα/πρακτικά αποτελέσματα στη ζωή του,η ειναι απλώς μια μιμηση-αντανάκλαση παρομοιων προβληματισμών σε ά λ λ ε ς κοινωνίες;)Και δεν ξερω πως ειναι ως προς αυτό οι άλλοι βαλκάνιοι.Το προσόν ως προς αυτο του Κούρτοβικειναι οτι,εχοντας ισως υποσυνειδητα τη γνωση αυτής (περίπου) της αντιφασης,αποφευγει τις τραγικές κορώνες.Εχει μια οριζόντια θλίψη(που κατά τηγνωμημου απορρεέι από αυτο πουμολιςπεριεγραψα,τη συγγραφη ενος μυθιστορηματος για την τυατοτητα σε εναν κοσμο όπου δεν επιλέγουμε ταυτοτητα,την αναπτυξη μιας πραξης επιλογής σε ενα περιβάλλον χωρις επιλογές),αλλα δενκαταληγει σε τιποτα τραγικές,τραβηγμένεςαπό τα μαλλια λύσεις,που επισης προκαλούνται από αυτη την αντιφαση,και πουκανουν πολλοι συγγραφεις,και μάλιστα νέοι.(Σε μια κοινωνια ακαμπτη,και η παραμικρη,ασημαντη για μια δυτική κοινωνια,ατομική επιλογή,προκαλεί δραματα)."τραγικότητα" δηλ. από το τιποτα,απο καταστάσεις που σε αλλες κοινωνιες δεν θα γεννουσαν καν ενα μυθιστόρημα,η΄το σπουδαιοτερο (κιαυτογινεται)θα το γεννουσαν, αλλα με ισχυρή συναισθηση (του γράφοντος)οτι προκειται για ατομική περιπέτεια,με ανοιχτές ολες τις συνεπειες,οχι μονο αυτες που εχει ορισει το "συστημα".
Παρασυρθηκα..

Αλλα (για ναεπανέλθω)τι νοημα εχει το μυθιστόρημα(ειδικά αυτό) για την ταυτοτητα σε μια κοινωνία οπου οι άνθρωποι δεν επιλέγουν στην πραγματικότητα ταυτότητα; Το(κάθε) μυθιστόρημα ειναι,κατά τη γνώμη μου, για να συνομιλήσει επί ισοις όροις με την ανοιχτή ατομική περιπετεια(ΚΑι του αναγνώστη),οχι απλώς για να φωτισει την "αντικειμενική" μας κατάσταση ως βοηθός γραμματέας του θεού (ή του διαλεκτικού υλισμού)
Εκτός αν το μυθιστόρημα ανοιγει το δρομο..

Πάπισσα Ιωάννα said...

Μα νομίζω ότι αυτό κάνει η λογοτεχνία: μας βοηθά να επιλέξουμε ταυτότητα μέσα από την ιστορία, μέσα από τα διλήμματα, μέσα από το πλαίσιο σκέψης.
Καλημέρα
Πατριάρχης Φώτιος