Tuesday, June 26, 2012

Το μυθιστόρημα που θέλει να περιέχει τα πάντα

(Σε αναζήτηση του μυστικού του κόσμου)

            Η προσπάθεια του ανθρώπου να βρει μηχανισμούς ή τρόπους σκέψης που να εξηγούν όλο τον κόσμο (θετικές επιστήμες) ή όλη την ανθρώπινη ζωή (ανθρωπιστικές επιστήμες) είναι μακρόχρονη. Η επιστήμη και τα ερμηνευτικά-της σχήματα, η ιστορία και η διαχρονική-της εμβέλεια, η θρησκεία και η πανανθρώπινη εξηγητική-της κοσμοθεωρία, η φιλοσοφία και οι αενάως εξελισσόμενοι συλλογισμοί-της… Οι αρχές του κόσμου και οι βαθύτερες δομές-του αποτελούν το Ιερό Δισκοπότηρο, το αναζητούμενο κέντρο, στο οποίο τείνουν οι καθολικές προσπάθειες της ανθρώπινης νόησης.
            Η λογοτεχνία το έχει επιχειρήσει εξίσου. Αφενός με την ιστορία της λογοτεχνίας και την αναζήτηση των ανά εποχή τρόπων θέασης του ανθρώπου και αφετέρου με μεμονωμένα έργα που φιλοδόξησαν να συλλάβουν και να εκθέσουν τα πάντα μέσα σε λίγες εκατοντάδες σελίδες. Η Ιλιάδα και η Οδύσσεια, τα λοιπά έπη της Ανατολής, η Θεογονία, το μυθιστόρημα με τις ποικίλες εκφάνσεις-του, κυρίως το μεταμοντέρνο μυθιστόρημα που επιζητούσε να συμπεριλάβει τα πάντα χωρίς όμως να ψάχνει το χαμένο κέντρο, όπως λ.χ. τα έργα του Ουμπέρτο Έκο με τις σημειωτικές-τους προεκτάσεις.
            Σήμερα θα σταθώ σε έργα που επιχειρούν κάτι τέτοιο, αλλά με εύκολο και εντέλει με στρεβλωτικό τρόπο. Είναι μια σειρά έργων που διαβάζονται από το ευρύ κοινό γιατί θέτουν στο κέντρο-τους ένα χαμένο μυστικό και πάνω σ’ αυτό στήνουν τη δράση και την σαγηνευτική-τους αίγλη. Ως παράδειγμα θα θέσω ένα μπεστ-σέλερ που διάβασα παλιότερα, αφού έχει κυκλοφορήσει εδώ και μερικά χρόνια, το «Οκτώ» της Κάθριν Νέβιλ (εκδόσεις Ψυχογιός 2005), το οποίο χρησιμοποιώ εδώ παραδειγματικά.
Θα ήθελα καταρχάς να αναγνωρίσω ότι τέτοια έργα πετυχαίνουν σε μεγάλο ποσοστό την προσέλκυση του αναγνώστη χάρη σε μερικά πλεονεκτήματά-τους που αξίζει να αφομοιωθούν και από τη “σοβαρή” και δύσκολη λογοτεχνία. Φυσικά, πρώτη οφείλω να θέσω την επιτυχία στη δομή, δηλαδή στον (σχεδόν) άψογο συνδυασμό των επιμέρους συστατικών σε μια άρτια δομή που συνδυάζει πρόσωπα, σκηνές και λόγια σε μια νομοτελειακή κατεύθυνση. Η αλληλουχία, προϊόν ανατροπών αλλά και προοικονομιών, αιφνιδιασμών αλλά και ομαλών εξελίξεων, κάνει τα έργα αυτά άξια μίμησης. Παράλληλα, η ανάμιξη των ειδών, από το ιστορικό στο κατασκοπικό και από το φιλοσοφικό στο μεταφυσικό, μπορεί να ιδωθεί, εκτός από μια θεαματική αλλά ανούσια υβριδικότητα, και ως μια γόνιμη προσπάθεια ξεπεράσματος των στεγανών.
Το βασικό ωστόσο πρόβλημα εκτός από τη γλώσσα, εκτός από την απουσία χαρακτήρων με βαθύ υπόστρωμα και ψυχολογικές συγκρούσεις, εκτός από το βάρος του υλικού που επιχειρεί να περιλάβει τα πάντα (σκάκι, μαθηματικά, κατασκοπία, Ναπολέοντα, Διαφωτισμό, μουσική, τεκτονισμός, ψυχρό πόλεμο κ.ο.κ.) είναι άλλο.
Είναι η απόπειρα της συγγραφέως να ξαναδιαβάσει την Ιστορία στο πλαίσιο της μεταμοντέρνας αναθεωρητικότητας. Κι ως εδώ καλώς, αφού γενικά η Ιστορία δεν είναι κάτι τελεσίδικο αλλά ξαναγράφεται και ξαναδιαβάζεται από κάθε εποχή. Το πρόβλημα αναφύεται όταν συγγραφείς όπως η Κάθριν Νέβιλ ή ο Νταν Μπράουν πιστεύουν και προβάλλουν έναν κρυφό κινητήριο άξονα, μια χαμένη φόρμουλα που καθοδήγησε όλες τις μεγάλες προσωπικότητες και διαμόρφωσε όλα τα γεγονότα της υφηλίου: από τη ίδρυση της Καρχηδόνας έως τη Γαλλική επανάσταση και από τη Μεγάλη Αικατερίνη έως τον Ρουσώ. Η ιστορία δεν είναι πεδίο κοινωνικών, οικονομικών και πολιτισμικών ζυμώσεων, αλλά όλα αυτά τίθενται στο κάδρο ενός μυστικού όπλου, διαχρονικού και πάνω από τα καθιερωμένα, πάνω από τις ανθρώπινες και κοινωνικές δυνάμεις, το οποίο μπορεί να σώσει ή να καταστρέψει τον κόσμο.
Πατριάρχης Φώτιος


Can a story include everything?
(In pursuit of world’s secret)

People’s attempts to find mechanisms and ways which thoughts would explain the entire world (exact sciences) or all human life (humanities) are long term. Science and its hermeneutic schemes, history and its longitudinal range, religion and its universal explanation world theory, philosophy and its ever-lasting thoughts… The outsets of the world and its deeper foundations are considered as the Holy Grail, the quest for the center, where they extend universal efforts of the human intellect.
Literature has tried it as well. On the one hand, with the history of literature and the quest through the ages to find ways of making clear what the human is and on the other hand, with isolated books which have tried to capture and expose everything within a few hundred of pages. The Iliad and the Odyssey and the rest of the East’s epics, “Theogonia”, the novel with its many displays, mainly the postmodern novel, which was asking to include everything without searching for the lost center, as for example the works of Umberto Eco with their semiotic notes.
Today I will talk about books, which attempt to do something similar, but with an easy and finally a distorting way. It is a series of books, which are read by the general public, because they put in their center a lost secret and on top of that they create their action and their seductive glory. As an example I will use a best seller I have read, as it has been published a couple of years ago, “The Eight” by Catherine Neville (1988), that I use here to base my thoughts.
I would like in the beginning to recognize that such works succeed in a high percentage the readers’ attraction in favor of some of their advantages, which is worth to be absorbed by the “serious” and “difficult” literature. Of course first I must talk about the success of the structure, in the (almost) perfect combination of distributing ingredients in a flawless structure, which combines people, scenes and words in a deterministic direction. Coherence, the product of turnovers and kinds of foreshadowing, of surprises and of normal developments, makes these stories worth copying. At the same time, the mixture of the species, from the historic to the spy and from the philosophical to supernatural one, can be seen, despite of a spectacular but pointless hybrid, and as a fertile attempt to pass impermeable.
Although the basic problem apart from the language, apart from the characters’ absence having a superficial interior and psychological conflicts, apart from the burdensome of the material which tries to include everything (chess, maths, spying, Napoleon, the “Enlightenment”, music, freemasonry, the cold war etc) is something else.
There is the attempt of the writer to read History again in a frame of postmodern reversionary. And so far everything is well since generally History is nothing definitive but it is rewritten and read again through the ages. The problem which arises is when writers like Catherine Neville and Dan Brown believe and project a secret motive axis, a lost formula, which helped to steer all the great personalities and developed all the events of the globe from when Carthage was founded, until the French revolution and from Katherine the Great until Rousseau. History is not a field of social, economical and cultural kneading, but all of this to be laid on the frame of a secret weapon, through time and above of the usual, above of the human and social powers, which can save or destroy the world.
Bookmark

12 comments:

Pellegrina said...

Εγώ δεν νομίζω οτι αυτο ειναι πρόβλημα.Γιατί να είναι; Παραλογοτεχνία ειναι,η "συνωμοσιολογία" ειναι ένα "παραμύθι".(Με την ευρεία έννοια).Τονίζουμε το "παρά',αλλά ξεχνάμε το -έστω κι έτσι-"λογοτεχνία":φτιάχνουμε ενα συγχρονο παραμύθι.Το αν οι αναγνώστες το παίρνουν σοβαρά ή όχι,είναι θέμα μυαλού (του αναγνώστη)

Τωρα ομως πάω στο "παρά":

α)Σε αντιθεση με την πραγματική λογοτεχνία,που "ξυπνάει" τη σκέψη,αυτη εδω νομίζω οτι αποβλακώνει και ειναι συντηρητική:παρουσιάζει εναν κόσμο όπου πρωτοβουλία αποτελεσματική μπορουν να πάρουν μόνο οι "μυημένοι" σε κάτι,και ο ανωνυμος "λαός" δεν εχει λόγο. Αρα δεν ταυτιζόμαστε με τους ήρωες και δεν υπάρχει κανενός είδους κάθαρση,ή ταυτιζόμαστε σε επίπεδο "λυνω ενα γρίφο" ή φαντασιώνοντας οτι είμαστε εμείς σπουδάιοι ντέτεκτιβ (σαν την αναγνωστρια των ροζ που φαντάζεται οτι ειναι πριγκίπισσα)-γυρω από θέματα που και να τα απαντησουμε δεν θα αλλάξουν σε τίποτα τη ζωή κανενός.Δεν θυμάμαι παρά αμυδρά με τι ασχολιόταν το Οκτώ ή το Κώδικας ντα βιντσι:για κάθε προοδευτικό και σκεπτόμενο άνθωπο ειναι αδιαφορο αν το σόι του Χριστού..επιζει στους βασιλιάδες της ευρώπης!!Αυτά αφορούν,ποιούς;;μου φαινεται οτι τα βιβλια αυτά εξυπηρετούν τη δυναμη της εκκλησίας πχ(ο Νταν Μπράουν φαινεται να κατηγορεί,αλλα στην πραγματικότητα δικαιώνει τη συγχρονη καθολική εκκλησία)ή κάνουν..τουρισμό (δεν ειναι κακό),διαδιδουν απλοικές ιδεες,όπως την ισότητα τωνφύλων,την ..αγνότητα στον ερωτα,και άλλα κομφορμιστικά-πατερναλιστικά.(Διαβαζοντας τον νταν Μπράουν εντόπιζα τετοιες λαοφιλείς αμερικανιές:κάποιο ζευγάρι που..δεν εχει..προγαμιαίες σχέσεις!!)Ενα το κρατουμενο λοιπόν,η συντηρητική καθοδήγηση,ο πατερναλισμός.Η αληθινή λογοτεχνία ειναι εκ φυσεως προοδευτική(δεν εννοώ "αριστερη",εννοώ το γνωστο τσεκουρι,εστω σουγιαδάκι,του Κάφκα:να ταρακουνάει σε προσωπικό επίπεδο τον αναγνωστη,να τον καλλιεργει,να τον αλλάζει)

β)Για να γινει ομως αυτο,το θέμα του ανθρώπου ειναι το κεντρικό για μενα: λογοτεχνία ειναι αυτη που χρησιμοποιεί τα συστατικά της (όσο πολλά κι αν ειναι,αυτό εμένα δεν με πειράζει,εχει να κανει κυριως με τον πλουτο ιδεων-συχνα ανεπεξεργαστων-του συγγραφέα)για να δειξει την αγωνία του ανθρωπου,τα ηθικά του διλήμματα,τα συναισθήματά του και την προσπάθεια να αγαπήσει και να επικοινωνήσει με το διπλανό του μέσα στον κόσμο.Αυτό και μόνο ειναι ΠΑΝΤΑ το θέμα της λογοτεχνίας,το κάνει μεσα από τους ηρωες-και οχι γενικά και με αποφθέγματα- και ολα τα άλλα ειναι το φόντο για να το δείξει.Δεν υπάρχει αυτό,δεν υπάρχει λογοτεχνία.Τοσο απλά.

γ)Το θετικό των βιβλίων αυτών ειναι η πλοκή και η δομή.Ωστόσο,προσπαθώντας να πειραματιστώ προσωπικά,βρίσκω συχνά δυσκολο (και αχρηστο)να το συνδυάσω με το αμεσως προηγούμενο.(Τον ανθρωπο)Η πολλή 'η η αψογη,(ο Τζορτζ Οργουελ στο "βιβλια 'η τσιγάρο" λεέι οτι υπάρχουν μεχρι και..αλγόριθμοι πλοκης που χησιμοποιουν οι συγγραφεις)πλοκή γεννάει άχρηστες επί της ουσίας παραμέτρους.Χρειάζεται μια ισορροπία. Ισως να ειναι πιο χρησιμη σε ένα παραμύθι -ένα αληθινό παραμύθι,που θα προβάλλει δηλαδή αξίες,αν και πάλι,εχω την αίσθηση οτι όσο πιο "αρτια" ειναι η πλοκή,τόσο πιο συμβατικές ή καθολικές (και αρα τετριμμένες)ειναι οι αξίες που εξυπηρετεί. Ο προβληματισμός πάνω στον ρευστό κόσμο του σήμερα οδηγεί και σε παιχνιδια δομης.Νομίζω..

Πάπισσα Ιωάννα said...

Το ζήτημα των ευπώητων με παγκόσμια απήχηση είναι μεγάλο και δεν νομίζω ότι μπορούμε να το ανοίξουμε σε όλο-του το εύρος.
Γι' αυτό επιμένω ο διάλογος να διεξάγεται σε συγκεκριμένα πεδία, γιατί αλλιώς θα είναι ατελεύτητος.
Επομένως, συμφωνώ στη συντηρητική και στάσιμη όψη των μπεστ-σέλερ, αλλά εστίασα σε δύο σημεία-τους:
α) Ψάχνω ένα μυστικό το οποίο λύνει διεθνώς την πορεία του κόσμου
β) συσσσωρεύω πολλά στοιχεία (κάτι που το κάνουν και άλλα μυθιστορήματα σε μια αδηφάγα στάση να βάλω μέσα τα πάντα)
Το τελευταίο αδυνατίζει παρά ενδυναμώνει το κείμενο και δείχνει την αδυναμία του συγγραφέα να μείνει σε βάθος και όχι σε πλάτος.
Πατριάρχης Φώτιος

Pellegrina said...

το θεμα είναι πώς συνδέονται τα στοιχεία ωστε να συγκροτουν τελικά΄βαθος)
(συνομιλείς με κάποιαν που διαρκώς -και ΑΥΤΗ τη στιγμή!-αγωνιζεται να μετατρεψει το πλατος σε βάθος,αρα δεν εχεις καλό συνομιλητή!:))

Pellegrina said...

μια λίγο διαφορετική σκέψη: πολλά από αυτά τα μυθιστορήματα προορίζονται για (ή φιλοδοξούνναεχουν)κινηματογραφική διασκευή,δηλαδή μετατροπή τους σε ενάριο.Ο "ενας και μοναδικός στόχος" ή "το κεντρικό μυστικό του κόσμου"διευκολύνει σε αυτό,ενω τα πολλά στοιχεία γυρω του διευκολύνουν το μελλοντικό σεναριογράφο να καθαρισει το κρεμμυδι όπως αυτός θέλει,κρατώντας οσα πρόσωπα θέλει το σενάριότου-και η παραγωγή. Ετσι κι αλλιώς πάντα στη μετατροπή ενος μυθιστορήματος) κι ενός κ α λ ο ύ μυθιστορήματος) σε σενάριο αφαιρούνται στοιχεια,ολόκληρες επιμέρους ιστορίες,γιατι η (τυπική)ταινια πρέπει να ειναι πιο συνεκτική και ολιγοπρόσωπη.Ο παραλογοτε΄χνης μαζευει ε΄να συφετο και ο σεναριογράφος ξεκαθαρίζει.

NYT Review of Books said...

Νομίζω ότι τέτοιου είδους βιβλία δεν καλύπτουν ανάγκες επαφής με την τέχνη (λογοτεχνία).
Άπαντούν στην αδυναμία πολλών ανθρώπων να αντιμετωπίσουν/ερμηνεύσουν την πραγματικότητα. Τους τρομάζει η συνθετότητα αυτών που συμβαίνουν μπροστά στα μάτια τους -των σημαντικών- και αναζητούν απόκρυφα κλειδιά που θα τους δώσουν τη μοναδική/ολιστική απάντηση (συνήθως σε ερωτήματα λανθασμένα ή αδιάφορα).

Κατά τα άλλα, πιστεύω κι εγώ ότι η συσσώρευση πολλών εμφανών -πραγματολογικών συνήθως- στοιχείων αδυνατίζει και καμιά φορά σχεδόν γελοιοποιεί ένα μυθιστόρημα.

Κατά τη γνώμη μου, πρέπει να υπάρχουν όλα τα στοιχεία που χρειάζονται για να στηρίξουν την αληθοφάνεια της δράσης, της πλοκής και των χαρακτήρων (είναι θέμα κατάκτησης της εμπιστοσύνης του αναγνώστη και ο συγγραφέας δεν πρέπει να το ξεχνάει ποτέ αυτό).

Πρέπει δηλαδή, πιστεύω, το μυθιστόρημα να είναι απολύτως και σχολαστικά τεκμηριωμένο, από πραγματολογική άποψη. Όμως αυτό να γίνεται με τρόπο αφανή, να συνάγεται πίσω από τα γεγονότα. Είναι μεγάλη τέχνη του συγγραφέα το να αφήνει να διαφαίνεται ότι δεν βγάζει όλο το υλικό του στη φόρα, δεν εξαντλεί το φορτίο του, και διατηρεί πραγματολογικά αποθέματα που δεν έχει το άγχος να επιδείξει.
Ο συγγραφέας που το πετυχαίνει αυτό πιστεύω ότι κερδίζει σε κύρος και κρατάει το ενδιαφέρον και το σεβασμό του αναγνώστη.

Πάπισσα Ιωάννα said...

Pellegrina,
φυσικά όλα αυτά είναι εν δυνάμει κινηματογραφικά, αλλά δυστυχώς λίγο λογοτεχνικά.
Πώς συνδέεονται όλα αυτά; Νομίζω ως αναγνώστης ότι προτιμώ να δω τρία-τέσσερα σε βάθος σκιαγραφημένα, παρά είκοσι-τριάντα ευφυώς συνδεδεμένα αλλά αβαθή.
Πατριάρχης Φώτιος

Πάπισσα Ιωάννα said...

NYTimes,
έθεσες πολύ καίρια δύο-τρία πραγματάκια:
1. Τα μπεστ-σέλερ τέτοιου τύπου δίνουν εύκολες απαντήσεις σε όσους "τους τρομάζει η συνθετότητα αυτών που συμβαίνουν μπροστά στα μάτια τους -των σημαντικών- και αναζητούν απόκρυφα κλειδιά που θα τους δώσουν τη μοναδική/ολιστική απάντηση".
2. η πολλή συσσώρευση εξασθενίζει τα επιμέρους στοιχεία, ενώ το πραγματολογικό υλικό, περιορισμένο σε έκταση, χωνεμένο με τις αφηγηματικές δομές, ενσωματωμένο στο μυθοπλαστικό πεδίο πρέπει να είναι εύστοχο αλλά όχι βουλιμικά αχανές.
Προσυπογράφω
Πατριάρχης Φώτιος

Pellegrina said...

"Είναι μεγάλη τέχνη του συγγραφέα το να αφήνει να διαφαίνεται ότι δεν βγάζει όλο το υλικό του στη φόρα, δεν εξαντλεί το φορτίο του, και διατηρεί πραγματολογικά αποθέματα που δεν έχει το άγχος να επιδείξει".
Αυτο ειναι οντως μεγάλη δυναμη και οπλιζει το συγγραφέα οταν ερχεται η ωρα να μιλησει για το βιβλίο,να το υπερασπιστει.Αλλα και αν δεν ερθει,ειναι σημαντικο να ξερει ο ιδιος οτι "παταει",οτι εχει κάποιες απαντησεις σε πιθανές ασάφειες του κειμένου(που ομως εχουν αφεθει επιτηδες να ειναι ασαφειες)
Ειναι το ιδιο που λέμε οταν διδάσκουμε(χωρις να εννοω οτι το γραψιμο λογοτεχνιας ειναι διδασκαλια,ως προς το γνωστικό υπόβαθρο το λέω):ότι "πρέπει να ξερουμε δεκα για να πούμε το ένα".

Anonymous said...

Great to have the blog in English.

Πάπισσα Ιωάννα said...

Thanks for your comments.
Are you Greek or did you get interested in our posts?
Patriarch Fotius

Anonymous said...

Just found it by chance.

Πάπισσα Ιωάννα said...

Well, welcome to our company.
Patriarch Fotius