Thursday, March 15, 2007

Πικρός βυζαντινός καφές: Βιτάλη

Λεία Βιτάλη, Ιερή παγίδα

Στην ανανέωση του ιστορικού μυθιστορήματος η “Ιερή παγίδα” ακολουθεί τις καινοτομίες του είδους ως προς στα εξής:
1. Καταπιάνεται με τη Βυζαντινή περίοδο, η οποία δεν ήταν μέχρι πρότινος και πολύ αγαπημένη, αν και τα τελευταία χρόνια επανήλθε με τον “Σκούφο από πορφύρα” της Μ. Δούκα ή τους “Παλαιολόγους” του Λεονάρδου. (Και εγώ σαν Βυζαντινός Πατριάρχης άλλο που δεν θέλω για αυτήν την παραγνωρισμένη περίοδο του ελληνισμού).
2. Βάζει γυναίκα αφηγήτρια, που σπάει την ανδρική κυριαρχία στις ιστορικές μορφές, και δικαιολογείται να εξιστορεί ένα χρονικό με διαφορετική εκδοχή από τα συνηθισμένα. Το ίδιο έκανε πάλι η Δούκα στον “Σκούφο από πορφύρα” αλλά και άλλοι συγγραφείς.
3. Βρίσκει κενά στην ιστοριογραφία και τα συμπληρώνει με δική της εξήγηση των παρασκηνίων.
4. Χειρίζεται επάξια τις αναχρονίες, καθώς κινείται εναλλάξ στα πριν το 1453 γεγονότα και στα μετά, χρόνος που συνταιριάζεται με την εναλλαγή στον τόπο, από την Κωνσταντινούπολη στη Βενετία με μια παρένθεση στην Αδριανούπολη.
5. Έξοχη αποτύπωση του ευνουχισμού του ήρωα που αγγίζει τα όρια μιας σκληρής εικονοποιίας με απαράμιλλο ωστόσο αισθητικό αποτέλεσμα.
6. ΠΡΩΤΙΣΤΟ: Η Βιτάλη προβληματίζεται πάνω στα αίτια της πτώσης της Πόλης Η αφήγηση, κατά τον Κούρτοβικ στο “Πού κοιτάζει ο δικέφαλος αετός”, (20.1.2007) “αμφισβητεί την αλήθεια των άλλων αφηγήσεων για την Άλωση”. Έτσι, “Η εικόνα που μας δίνει για την Κωνσταντινούπολη των παραμονών της Άλωσης μικρή σχέση έχει με την καθιερωμένη. Η Πόλη έχει ουσιαστικά αλωθεί εκ των ένδον πριν ακόμη την πατήσει ο Μωάμεθ. Ο Κωνσταντίνος αντιμετωπίζει την κατακραυγή του λαού του, που τον βρίζει προδότη για τη φιλοενωτική πολιτική του. Οι καλόγεροι πρωτοστατούν σε συνωμοσίες εναντίον του και πολλοί από αυτούς συνεργάζονται κρυφά με τους πολιορκητές. Ο Λουκάς Νοταράς θεωρεί αναπόφευκτο το τέλος της αυτοκρατορίας και αποβλέπει στη διαφύλαξη των προνομίων της τάξης του, γιατί, όπως λέει, οι αυτοκρατορίες παρέρχονται, αλλά μένουν εκείνοι που έχουν τη δύναμη με το χρήμα τους να κινούν την Ιστορία.”. Ο αναγνώστης εντέλει ξαναβλέπει τα γνωστά γεγονότα από άλλη εστίαση.
Από την άλλη, το σοβαρότερο αρνητικό στοιχείο είναι η προσπάθεια να αφηγηθεί την ιστορία μια γυναίκα, που πολύ λίγη συμμετοχή μπορούσε να έχει στα γεγονότα. Ο Reader (7.1.2007) το εξηγεί ως εξής: «Πολλά από τα γεγονότα δεν τα έχει δει, σε πολλά είναι μάλλον εξωπραγματική η παρουσία της και όταν εξαντλούνται τα επιτυχημένα συγγραφικά τρικ και κλισέ (όπως η ανάγνωση ενός ημερολογίου) η όλη υπόθεση “μπάζει’’ κάτι που μπορούσε να αποφευχθεί με την ουδέτερη τριτοπρόσωπη περιγραφή.»
Αυτό που προβληματίζει εμένα περισσότερο είναι η τάση του ιστορικού μυθιστορήματος. Ωραία, επιχειρεί να αναιρέσει την υποκειμενικότητα της ιστοριογραφίας, ωραία, προσπαθεί να ξαναδεί την ιστορία από άλλη σκοπιά… Αλλά μήπως εγκαθιδρύει μια άλλη μεροληψία στη θέση της παλιάς, μήπως υιοθετεί μια εξίσου μονόπλευρη θεώρηση και έτσι πλασάρει στον αναγνώστη μια αλήθεια εξίσου μονοδιάστατη; Κι αν η απάντηση είναι ότι η μυθοπλασία αναγκαστικά στήνει τη δική της (υποκειμενική) αλήθεια, τότε η λύση είναι το ανοιχτό μυθιστόρημα, που δεν χειραγωγεί προς τη μία ή την άλλη κατεύθυνση, αλλά αφήνει εναλλακτικές επιλογές στον αναγνώστη.

Πατριάρχης Φώτιος
15.3.2007

5 comments:

levia8an said...

Κατά τη γνώμη μου, ο όρος "ιστορικό μυθιστόρημα" είναι ευρύς και ταυτόχρονα εξαιρετικά περιορισμένος.
Γιατί ένα μυθιστόρημα αυτού του είδους να διεκδικεί δάφνες ντοκιμαντερίστικου χρονικού;
Ποια πτυχή του είναι αξιολογικά σπουδαιότερη: το ιστορικό πλαίσιο ή οι προσωπικές ιστορίες των ηρώων, που και στην περίπτωση που πρόκειται για υπαρκτά πρόσωπα η ζωή τους αντιμετωπίζεται από συγκεκριμένη οπτική και διανθίζεται ακόμα και με γεγονότα επινοημένα;
Κατά πόσο, για παράδειγμα, ο "Μπαουντολίνο" του Έκο είναι ιστορικό μυθιστόρημα;

Anonymous said...

Καλησπέρα σας
Ένα βασικό χαρακτηριστικό αυτού του βιβλίου (το έχω μισοδιαβασμένο -όχι,δεν το παράτησα, απλώς διαβάζω ακανόνιστα και πολλά μαζί)είναι ότι δίνει την αίσθηση πως η συγγραφέας "αγαπάει" πραγματικά το -δύσκολο- θέμα της, το νοιάζεται, το "αγκαλιάζει" και το ζωντανεύει με θέρμη και ενδιαφέρον.
Αυτό πάλι που λέτε για το ανοιχτό και το κλειστό: υπάρχουν αναγνώστες που όσο "ανοιχτό' και να είναι το μυθιστόρημα, ως κλειστό το διαβάζουν. Πάντα βρίσκουν "τι θέλει να σου πει". Πώς τα καταφέρνουν δεν ξέρω, αλλά νομίζω πως είναι κυρίως δική τους ψυχολογική ανάγκη. Άρα, νομίζω για το κοινό δεν έχει και μεγάλη σημασία αν θα είναι ανοιχτό ή κλειστό. Για την κριτική βεβαίως μάλλον έχει.
Καληνύχτα

Πάπισσα Ιωάννα said...

Αγαπητή Vasanta,
ο όρος "ιστορικό μυθιστόρημα" όντως διευρύνεται και στενεύει ανά εποχή. Σε κάθε τέτοιο δείγμα η προσωπική ζωή -υπαρκτών ή πλασματικών- προσώπων συνυφαίνεται με τα γεγονότα της εποχής, άλλοτε υπέρ των μεν κι άλλοτε υπέρ των δε.
Πέρα από αυτό, δεν καταλαβαίνω την απορία σου. Αν γίνεις πιο σαφής, θα επανέλθω.

Αγαπητή Pelegrina,
πράγματι η Βιτάλη δούλεψε με θέρμη το βιβλίο. Ως προς το ανοιχτό κείμενο, είναι φυσικό αυτό που λες: το κείμενο είναι ανοιχτό, για να μπορέσει ο μέσος αναγνώστης να του δώσει ΜΙΑ ερμηνεία και να το διαβάσει ως κλειστό, χωρίς να υποψιάζεται την "ανοιχτότητά" του.
Άρα έχει σημασία, γιατί δίνει περιθώρια και ελευθερίες και δεν χειραγωγεί με απόλυτο τρόπο, όπως κάνει η συγγραφέας.
Πατριάρχης Φώτιος

levia8an said...

Χρησιμοποίησα το μυθιστόρημα του Έκο, ως παράδειγμα βεβαιωτικό της άποψής μου για την ευρύτητα του όρου "ιστορικό μυθιστόρημα" και για το διαφορετικό τρόπο πρόσληψής του από τον κάθε αναγνώστη.
Ο Έκο, δηλαδή, αν και τοποθετεί τον κορμό γύρω από τον οποίο ξετυλίγεται η διήγηση τις ημέρες της Άλωσης της Πόλης από τους Φράγκους, αν και εμπλουτίζει το έργο του με ποικίλα ιστορικά γεγονότα, αν και χρησιμοποιεί πρόσωπα υπαρκτά (π. χ. Νικήτας Χωνιάτης), προβάλλει έναν κόσμο φαντασίας και μύθων, με αποτέλεσμα η Ιστορία να αποτελεί μονάχα τον καμβά για την προβολή προσωπικών απόψεων.
Εν τέλει, αυτό συμβαίνει με κάθε ιστορικό μυθιστόρημα, με συνέπεια, συχνά, να κυριαρχεί μια υποκειμενική προσέγγιση της Ιστορίας (πράγμα όχι αναγκαστικά καταδικαστέο).

Πάπισσα Ιωάννα said...

Αγαπητή, Vasanta,
δεν έχω διαβάσει το "Μπαουντολίνο", αλλά κατάλαβα τι εννοείς. Ο όρος "ιστορικό μυθιστόρημα", ανάμεσα σε άλλες παραμέτρους, για άλλους μελετητές έχει κατ' ανάγκη στενή σχέση με την Ιστορία γύρω από την υπόθεση και γι' άλλους όχι, αρκεί να διεξάγεται σε μια προηγούμενη περίοδο. Στην πράξη, ωστόσο, χρησιμοποιείται η πιο ελαστική συνθήκη, της απλής εξέλιξης της υπόθεσης σε αρκετά προγενέστερη εποχή. Επομένως, σ' αυτήν την περίπτωση δεν είναι σπάνια -κάθε άλλο- η περίπτωση το ιστορικό πλαίσιο να εμφανίζεται ως άλλοθι της δικής μας εποχής, ως σκηνικό που λειτουργεί αναλογικά με το σήμερα (βλ. την ανάλογη χρήση της ιστορίας της ελληνιστικής εποχής από τον Καβάφη, για να καυτηριάσει τη σήψη της δικής του/μας εποχής).

Κλείνω με την επισήμανση ότι το συχνότερο είναι για το σύγχρονο ιστορικό μυθιστόρημα να ξαναδιαβάζεται το παρελθόν μέσα από το παρόν του συγγραφέα. Η ίδια η Ιστοριογραφία κάνει κάτι παρόμοιο.
Σε αναμονή της άποψής σου.
Πατριάρχης Φώτιος