Thursday, January 22, 2015

ΥΒΡΙΔΙΚΗ Ή απλώς ΜΟΝΟΛΟΓΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ;


 
            Το να αρνείσαι την υβριδική συνθήκη είναι σαν να αρνείσαι τη διεύρυνση των ειδών και την προέκταση της λογοτεχνίας σε άλλες σφαίρες. Το να θεωρείς ότι το μυθιστόρημα δεν πρέπει να αναμιγνύεται με την ποίηση ή δεν πρέπει να στρέφεται σε δοκιμιακές εγγραφές, αρνείσαι τον συγκρητισμό της εποχής-μας. Ειδικά μέσα στον 20ό αιώνα, ο μοντερνισμός και ο μεταμοντερνισμός προώθησε μικτές μορφές λόγου, που συναιρούσαν όχι μόνο το fiction με το non-fiction, αλλά και την ποίηση με την πεζογραφία, το διήγημα με την αυτοβιογραφία, το μυθιστόρημα με το θεατρικό έργο ή το δοκίμιο κ.ο.κ.
            Αυτή καθεαυτή η ώσμωση δεν είναι πρόβλημα, από τη στιγμή που η λογοτεχνία αναζητά νέους τρόπους διάτρησης των μέχρι πρότινος στεγανών αλλά και νέους φορμαλιστικούς τρόπους για να εκφράσει την πολύπλευρη πραγματικότητα, τη συγκρητική κοινωνία, την ανάμιξη ιδεολογιών και τάσεων. Όλα αυτά είναι αναμενόμενα και φυσικά ευπρόσδεκτα σε έναν διαρκή πειραματισμό, σε μια συνεχή αναζήτηση των ορίων και των πεδίων έκφρασης. Παράδειγμα για μένα είναι ο Μίλαν Κούντερα, ο οποίος γράφει μυθιστορήματα όπου κυριαρχεί το σχόλιο, ο στοχασμός, το δοκιμιακό αφήγημα, οι παρενθέσεις με μονολογικό ύφος που συμπαρατίθενται με την κυρίως πλοκή.
            Όμως…,
            εδώ ξεκινάει ένας προβληματισμός για το πότε αυτή η υβριδικότητα είναι τελεσφόρα και πότε αποτυγχάνει. Πόσο δηλαδή ο αναγνώστης που μπαίνει σε ένα βιβλίο μπορεί να δεχτεί αυτή τη διεύρυνση των αναμονών-του ή θα νιώθει συχνά-πυκνά διαψευσμένος. Μοιάζει να ψάχνω τις αναγνωστικές-μου εκτιμήσεις και τις δοκιμάζω, ώστε να βγάλω κάποια πρώτα συμπεράσματα, που τα θέτω σε συζήτηση. Αφορμή στάθηκε μια απάντηση του Μιχάλη Μοδινού στην προηγούμενη ανάρτησή-μου, αλλά και ένα σχεδόν ταυτόχρονο μέιλ του Παναγιώτη Χατζημωυσιάδη για όσα σχολιάζω ως προς το τελευταίο-του βιβλίο στο In2life.
            Λοιπόν,
            αν πεζογραφία και κυρίως μυθιστόρημα σημαίνει σε μεγάλο βαθμό δραματικότητα, σημαίνει δράση και πλοκή, σημαίνει συγκρούσεις, χαρακτήρες, κίνηση, τότε η ποιητικότητα μεταφέρει την προσοχή στη γλώσσα, το δοκιμιακό στοιχείο στη μονολογική σκέψη, η θεατρικότητα στον διάλογο. Και ναι, καταλαβαίνω ότι ένα θεατρικό μυθιστόρημα εξακολουθεί να επενδύει στη σύγκρουση καταστάσεων και χαρακτήρων, με πολυφωνικό μάλιστα τρόπο. Και ναι καταλαβαίνω ότι οι ιδανικές δόσεις στη συνταγή, οι σωστές αναλογίες στο μίγμα-μας θα δώσει και το τέλειο αποτέλεσμα. Το ζητούμενο λοιπόν είναι σε τι ποσοστό μπορεί κανείς να δει με καλό μάτι την παρείσφρηση μη πεζογραφικών στοιχείων στο πεζογραφικό σώμα.
            Όπως προείπα, ο κορμός είναι η πλοκή και η δράση. Αν ο δοκιμιακός στοχασμός “καπελώσει” τη δομική αλληλουχία δρώμενων, περνάμε σ’ αυτό που οι Αγγλοσάξονες λένε “telling” και όχι “showing”, περνάμε σε μια αδολεσχία που εξοβελίζει τη δράση και περιορίζει τη ζωντανή “δείξη” με τη φλύαρη “λέξη”. Κι ακόμα περισσότερο, αυτού του είδους οι δοκιμιακές παρενθέσεις καταντούν στείροι μονόλογοι, όταν εξαλείφουν την πολυφωνία και την ποικιλία απόψεων, στάσεων και τρόπων συμπεριφοράς. Με άλλα λόγια μειώνουν τη μυθοπλαστική δραστικότητα, που στηρίζεται στην άμεση ή έμμεση σύγκρουση προσώπων, λόγων και τάσεων.
            Άρα, το δίλημμα δεν τίθεται μεταξύ υβριδικής και καθαρόαιμης πεζογραφίας, αλλά μεταξύ μονολογικού και πολυφωνικού κειμένου. Δεν μου αρέσει δηλαδή ο συγγραφέας να εκμεταλλεύεται το προνόμιο της γραφής και να κάνει κήρυγμα, να εκφέρει έναν μονόλογο “προπαγάνδας”, να δείχνει γλωσσικό αυτισμό περιφέροντας τις λέξεις-του ως εικόνες σε προσκύνημα, να χρησιμοποιεί το μυθιστόρημα ως άλλοθι για να ρητορεύσει. Όλα αυτά υπονομεύουν τη αναγκαία μυθιστορηματική διασταύρωση συμπεριφορών και την αντικαθιστούν με μια μονοφωνική προσπάθεια να με χειραγωγήσει. Αντί ο συγγραφέας να δείχνει, μέσω των επεισοδίων δράσης, της ψυχολογίας του εκάστοτε ήρωα, της ιδεολογίας του ενός και του άλλου κ.ο.κ., το μήνυμά-του, καταφεύγει σε μια ποιητική, δοκιμιακή, εκθεσιακή εντέλει, μονόδρομη φωνή, που με ποδηγετεί αντί να μου αφήνει περιθώρια σκέψης.
Εντέλει, αυτό που με ενοχλεί περισσότερο δεν είναι η ανάμιξη ειδών. Φυσικά όχι. Είναι το καπέλωμά-μου ως αναγνώστη από μια μονολογική φωνή που θέλει να μου τα πει όλα. Τότε εγώ ενστικτωδώς κατεβάζω ρολά.

[Η εικόνα κορυφής είναι ένα collage του Dmitry Ligay. Τις υπόλοιπες εικόνες που διακοσμούν το κείμενό-μου τις δανείστηκα από: bradipodiario.blog.tiscali.it, www.treehugger.com, kukikuzafu.site90.net, www.docstoc.com και www.komvos.edu.gr]
Πατριάρχης Φώτιος

12 comments:

Παναγιώτης Χατζημωυσιάδης said...

Φώτιε, ανοιχτό πεδίο γόνιμου προβληματισμού το κείμενό σου και αδράχνω την ευκαιρία, αλλά στην προκειμένη εν τάχει: Η προϋπόθεση του αφηγηματικού κορμού που έθεσες αξιωματικά αφήνει απέξω το μεγαλύτερο μέρος της μεταμυθοπλασίας και της μετανεωτερικής γραφής. Ο όρος της πολυφωνικότητας που διατύπωσες παραβλέπει ότι μπορούν ακόμη και τα τέτοιου είδους κείμενα (ή κυρίως αυτά) να είναι εξόχως διδακτικά. Και κάτι ακόμη αλλά ήσσονος σημασίας: αν η ένσταση περί δοκιμιακότητας (ξέρεις που αναφέρομαι) απορρέει από τον κίνδυνο που εδώ επισήμανες, νομίζω ότι με αδικείς.

Πάπισσα Ιωάννα said...

Παναγιώτη,
ξεκινώ από το τελευταίο: όχι, δεν αναφέρομαι σε σένα.

Όντως τα πειράματα της μετανεωτερικότητας
είναι -για μένα- πολλές φορές αυτοαναφορικά, ομφαλοσκοπικά,
κρυμμένα στην ίδια τη γραφή
και αποστασιοποιημένα από την οποιαδήποτε εξωκειμενική πραγματικότητα.
Ώρες ώρες ο μεταμοντέρνος συγγραφέας
μοιάζει να ενδιαφέρεται μόνο για το εγώ-του και τη γραφή-του,
σαν αυτιστικός νάρκισσος.

Έχεις απόλυτο δίκιο
ότι η πολυφωνικότητα μπορεί να περιλάβει και ενδοκειμενικό διάλογο αφήγησης με δοκίμια,
άρθρων με θεατρικό λόγο κ.ο.κ.
Σ' αυτήν την περίπτωση θεωρώ,
όπως υπονόησα,
ότι η υβριδικότητα αποφέρει καρπούς,
ο μονόλογος δεν καπελώνει τον διάλογο,
το δοκίμιο δεν δεσπόζει σαν εγωιστής ρήτορας.

Κλείνω με μια αναγκαία παρατήρηση:
τα διηγήματά-σου (τόσο λόγω έκτασης όσο και λόγω χειρισμού) μου γέννησαν προβληματισμό αλλά μάλλον ευπρόσδεκτο παρά τις όποιες επιφυλάξεις.
Εδώ όμως μιλάω θεωρητικά,
παρά τις όποιες αφορμές γέννησαν μια τέτοια ανάρτηση.

Πατριάρχης Φώτιος

Παναγιώτης Χατζημωυσιάδης said...

Η επιφύλαξή σου, Φώτιε, για την ομφαλοσκόπηση της μεταμοντέρνας γραφής με βρίσκει απολύτως σύμφωνο, λαμβάνοντας ως δεδομένο ότι την ίδια στιγμή μπορεί τούτη η γραφή να διανοίξει νέους χώρους πειραματισμών στο ήδη κορεσμένο πεδίο δράσης της συμβατικής αφήγησης. Στο πλαίσιο αυτό νομίζω ότι εμπίπτει και η προσπάθειά (μας;) να παίξουμε με τα ειδολογικά όρια, μ' ό,τι αυτό σημαίνει. Από εκεί και πέρα μπορούμε, επίσης, να συμφωνήσουμε ότι κάθε λογής διδακτισμός, μονοφωνικός ή πολυφωνικός, είναι αφόρητα ενοχλητικός. (Συγχώρεσέ με αν "εκβίασα" ένα σχόλιο επί του προσωπικού, δεν ήταν στις προθέσεις μου).

Βιβή Γ. said...

"Οι Δακτύλιοι του Κρόνου"του Ζέμπαλντ μου ήρθαν αμέσως στο μυαλό διαβάζοντας την τρομερά ενδιαφέρουσα σημερινή σου ανάρτηση και τα σχόλιά σας.
Δυσκολεύομαι να αποκαλέσω τον Ζέμπαλντ αυτιστικό νάρκισσο,σίγουρα ενδιαφέρεται για το εγώ και την γραφή του,δεν ξέρω δε αν μπορούμε να τον θεωρήσουμε με σιγουριά μεταμοντέρνο αν και οπωσδήποτε ανήκει στους μεταμυθοπλαστικούς συγγραφείς.
Μήπως οι ειδικοί(οι φιλόλογοι;) πρέπει να ανασκουμπωθούν να ξαναγράψουν (την )θεωρία της λογοτεχνίας;

Πάπισσα Ιωάννα said...

Παναγιώτη,
οι πειραματισμοί είναι ευπρόσδεκτοι,
όταν όχι απλώς επεκτείνουν το λογοτεχνικό πεδίο,
αλλά εμβαθύνουν και στη δυναμική της διασταύρωσης-σύγκρουσης λόγων, προσώπων, τάσεων...

Όλα αυτά τα καλωσορίζω.
Ένα, ξαναλέω, με ενοχλεί: το μονολογικό καπέλωμα της μίας (λ.χ. δοκιμιακής) φωνής.
Π.Φ.

Πάπισσα Ιωάννα said...

Βιβή,
δεν έχω διαβάσει το βιβλίο που λες.
Πώς εφαρμόζει όσα συζητάμε;
Και κυρίως τι εννοείς όταν γράφεις ότι πρέπει "οι φιλόλογοι να ξαναγράψουν (την )θεωρία της λογοτεχνίας";
Π.Φ.

Βιβή Γ. said...

Το συγκεκριμένο βιβλίο είναι ένα κράμα μυθοπλασίας χωρίς διαλόγους,ιδιότυπου ταξιωτικού κειμένου αλλά επίσης και ημερολογίου με προσωπικά στοιχεία, πολλές φωτογραφίες και αναμνήσεις.Ρίξε μια ματιά στην σχετική ανάρτησή μου και δες κι αλλού περί τίνος πρόκειται.Θα υπάρχουν φαντάζομαι κι άλλα τέτοια κείμενα που αξίζουν θεωρητική προσέγγιση,αυτό όμως μου ήρθε στο μυαλό σαν χαρακτηριστικά υβριδικό.

Τι(νομίζω πως)εννοώ λέγοντας πως πρέπει φιλόλογοι να ξαναγράψουν την θεωρία της λογοτεχνίας.Φιλόλογος δεν είμαι αλλά θέλοντας να μην λέω με αρλούμπικο τρόπο τις εντυπώσεις μου διαβάζω θεωρητικά εδώ και χρόνια και άκρη δεν βγάζω,πρόκειται πια για ένα χάος,έχουν προκύψει νέες φόρμες που δεν εξηγούνται επαρκώς,οι όροι που ξέραμε δεν καλύπτουν ό,τι υπάρχει κτλ.Δεν θα ήταν καλό να συμμαζευτούν;
Διαβάζω πχ περί ειδών αφηγηματικής τεχνικής,μετρημένα κουκιά,τα γνωστά. Αυτή του Ζέμπαλντ πχ που κατατάσσεται;

Ρόζα said...

Κανόνες. Και καλούπια.
Στη γραφή.
Και στη γραφή.
Από ποιους, πώς, και γιατί;

Ρόζα said...

"Το σύνδρομο της Περσεφόνης" του Γιώργου Κώνστα.
Π.Φ, δυο σχόλιά μου για το τελευταίο δικό σου.

Πάπισσα Ιωάννα said...

Βιβή, καταλαβαίνω πώς περίπου είναι το βιβλίο
(θα το ψάξω περαιτέρω, όπως μου υποδεικνύεις).
Αν όλα αυτά συνιστούν μια μονολογική (συγγραφική) ρητορεία,
μάλλον έχεις δίκιο που το συνδέεις με την ανάρτηση,
γιατί θεωρώ, όπως ξαναέγραψα,
ότι ο συγγραφέας θέλει να μου "πει" και όχι να μου "δείξει" το μήνυμά-του.
Καλημέρα
Π.Φ.

Πάπισσα Ιωάννα said...

Ρόζα,
φαντάζομαι ότι η Βιβή εννοεί
κανόνες
που τίθενται μετά το έργο τέχνης,
που περιγράφουν και ερμηνεύουν
αλλά δεν "κανονίζουν".

Καλημέρα
Π.Φ.

Ρόζα said...

Το σχόλιό μου δεν απευθύνεται σε συγκεκριμένο πρόσωπο.