Monday, October 01, 2012

“ΣΤΟΥ ΧΑΤΖΗΦΡΑΓΚΟΥ” του Κοσμά Πολίτη

Κωνσταντινούπολη, Σμύρνη, Αλεξάνδρεια, Οδησσός, Τραπεζούντα κ.ο.κ. είναι οδόσημα και χρονόσημα μιας ιστορίας που γράφτηκε έξω από τη σημερινή Ελλάδα. Και κάθε πόλη από αυτές φωνάζει το ένδοξο παρελθόν και θρηνεί την καταστροφή που ήλθε με διαφορετικό για καθεμιά τρόπο. 


Κουλουράκια σμυρνέικα:
Κοσμάς Πολίτης
“Στου Χατζηφράγκου”
εκδόσεις Α. Καραβία
1963 

            Η επέτειος των 90 χρόνων από την Καταστροφή της Σμύρνης φέρνει στο προσκήνιο ποικίλες οπτικές γωνίες, ποικίλους προβολείς που φωτίζουν τη τραγωδία: από τα ντοκιμαντέρ της ΝΕΤ μέχρι τις μαρτυρίες των ζώντων και τους ιστορικούς, κι από τις παλιές ασπρόμαυρες φωτογραφίες μέχρι τη λογοτεχνία και τον λόγο που αποδίδει την οργή, την απανθρωπιά, την οδύνη….
Ξεκινώντας από τους Τούρκους, αναφέρω τον Γιασάρ Κεμάλ και «Το νησί», που αναφέρεται στην ανταλλαγή των πληθυσμών με έναν πολύ πρωτότυπο τρόπο. Όσο για τους δικούς-μας, ο Ηλίας Βενέζης γράφει το “Νούμερο 31328” για την αιχμαλωσία, την “Αιολική γη” για τη ήσυχη ζωή πριν από την Καταστροφή και τη “Γαλήνη” που αναφέρεται στο μετά, στα χρόνια της προσφυγιάς και της δύσκολης προσαρμογής. Ο Στρατής Δούκας γράφει την “Ιστορία ενός αιχμαλώτου” και η Διδώ Σωτηρίου τα “Ματωμένα χώματα”. Φαντάζομαι, έχουν γραφεί και άλλα που είτε εστιάζουν στα γεγονότα του 1922, είτε στα χρόνια πριν, όπως η “Λωξάνδρα” για τους Έλληνες της Πόλης, είτε στα χαλεπά χρόνια που έζησαν αυτοί οι άνθρωποι στην Ελλάδα, η οποία δεν έγινε φιλόξενος κόλπος.
Ο Κοσμάς Πολίτης το 1963 αλλάζει, απ’ όσο μπορώ να συγκρίνω με τα άλλα-του έργα, συγγραφική ρότα. Από το υποβλητικό, συμβολικό και ψυχολογικό ύφος-του στα μυθιστορήματά-του πριν από τον πόλεμο περνάει στο τελευταίο αυτό κείμενό-του σε μια πιο ρεαλιστική και μαζί νοσταλγική αποτύπωση της Σμύρνης, γενέτειρας άλλωστε πόλης, του 1902. Και, παρόλο που είναι πιο σαφή τα περιγράμματα των προσώπων και των επεισοδίων, δεν χάνει σε ατμόσφαιρα, αφού οι αφηγήσεις και οι περιγραφές καταφέρνουν να μεταφέρουν τον αναγνώστη του σήμερα στην εποχή, σε μια εποχή ακμής και προόδου. Έτσι, όποιος το διαβάζει αποκόπτεται από το παρόν-του και μεταφέρεται με μια χρονομηχανή στο τότε, με τη μαγική χρονομηχανή που μόνο η λογοτεχνία διαθέτει.
Αρμένιοι πρόσκοποι
στη Σμύρνη
γύρω στα 1919-1920
Πρωταγωνιστής του έργου είναι αφενός η Σμύρνη. Πρόκειται για μια αστυγραφία, μια αφήγηση όπου αναπλάθεται ένα χαρμόσυνο ψηφιδωτό ανθρώπων και σχέσεων, εθίμων και συνηθειών, καθημερινοτήτων και σκηνικών απεικονίσεων. Όλα ξεκινάνε από τη λαϊκή συνοικία της Σμύρνης, του Χατζηφράγκου, όλα κινούνται σε ένα πολυεθνικό μωσαϊκό Ελλήνων και Τούρκων, Εβραίων, Φραγκολεβαντίνων και Αρμένιων, που βλέπουν την ακμή της Σμύρνης ως το πλαίσιο της ευτυχίας-τους. Αφετέρου, ένας παπάς συνέχει τα άτομα και δηλώνει τη δύναμη της κοινότητας, όπως την ζούσαν τότε οι Έλληνες.
Ο τόπος στη λογοτεχνία ποτέ δεν είναι ακίνητος. Αποκτά ουσία όταν εντάσσεται σε έναν συγκεκριμένο χρόνο και προσδιορίζεται από αυτόν. Έτσι κι εδώ, ο Πολίτης δημιουργεί ένα αφηγηματικό παρόν, στις αρχές του 20ού αιώνα, πριν την επανάσταση των Νεότουρκων και φυσικά πριν τον χαμό που θα ακολουθήσει. Ο σημερινός αναγνώστης βιώνει μια ειρωνεία, μια αίσθηση πως η ευτυχία είναι παροδική, πως το αυγό του φιδιού εκκολάπτεται. Ο συγγραφέας νοσταλγεί αλλά και πονά. Κι αυτό αναβλύζει ανεξέλεγκτο στην “Πάροδο”, ένα μικρό κεφάλαιο στη μέση του μυθιστορήματος, όπου ο χρόνος μεταβαίνει στο κρίσιμο 1922 και στην καταστροφή. Στην ωραία τούρτα της σμυρναίικης μακαριότητας πέφτει ο μπαλτάς του πολέμου και της σφαγής. Η φωτογραφία σχίζεται και όποιος θυμάται το παρελθόν κάνει αμέσως την αντίστιξη με το μετά, που είναι τραγικά διαφορετικό.
Το έργο δεν έχει πλοκή. Είναι ένας κινούμενος ζωγραφικός πίνακας που απλώνεται σε μια εποχή που χάθηκε ανεπιστρεπτί. Ο Πολίτης ζωγραφίζει σαν λαογράφος και συγκινεί σαν καμεραμάν, αφηγείται σαν παραμυθάς και φωτογραφίζει σαν νοσταλγός. Ωστόσο υπάρχει εξέλιξη κι έτσι ο αναγνώστης φαντάζεται τη Σμύρνη σε μια αργή πορεία που νοερά έχει και ένα απτό τέλος. Το γαϊτανάκι των ηρώων, ο κοσμοπολιτισμός μιας πολιτισμένης κοινωνίας, η ηθογραφική απεικόνιση μιας εποχής, η ματιά και οι περιπέτειες των παιδιών, σαν υπενθύμιση της ανεμελιάς των μεγάλων, οι δυτικές επιρροές και οι ανατολίτικες συνήθειες είναι το αμάλγαμα ενός χρονότοπου που αποτελεί και το τέλος μιας εποχής.
Την ιδέα να κάνω βιβλίο του μήνα το έργο του Κ. Πολίτη τη χρωστώ στην Εαρινή Συμφωνία, που μίλησε πριν από ένα μήνα για το έργο και αφιέρωσε πολλές αναρτήσεις σε θέματα που αφορούν τα 90 χρόνια από την Καταστροφή της Σμύρνης. Άλλος blogger που θυμήθηκε επετειακά το βιβλίο είναι ο Μάνος Κοντολέων, ενώ άλλοι είχαν γράψει παλιότερα για το μυθιστόρημα ή τον συγγραφέα-του.
Καλό μήνα
Πατριάρχης Φώτιος

25 comments:

NYT Review of Books said...


Υπέροχο βιβλίο!

Το έχω διαβάσει δύο φορές, και θα το ξαναδιαβάσω.

Μαριάνθη said...

ΕΞΑΙΡΕΤΙΚΟ ΒΙΒΛΙΟ. ΠΟΛΛΕΣ ΦΟΡΕΣ ΣΤΑΘΗΚΕ ΕΡΓΑΛΙΟ ΤΗΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ ΜΟΥ

Pellegrina said...

http://www.sarantakos.com/kibwtos/poliths_xatzhfr.html

Ενα μικρό απόσπασμα,που μας λέει γιατί αποφευγουμε (ισως υποσυνειδητα,δεν λεω σκόπιμα) στην Ελλάδα να δωσουμε ολόκληρα μυθιστορήματα στα παιδιά,και επιλέγουμε μονο ανωδυνα, βαρετά ανθολόγια με κοινοτοπίες: ενα μόνο μυθιστόρημα προσφερει τοση μορφωση οση δεν προσφέρει μια ολόκληρη σχολική χρονια, αλλά απαιτεί και το δασκαλο που θα βοηθησει σε αυτην:προσεξτε την(ανεπαίσθητη,μα τοσο βαρυνουσα!) αλλαγη γλωσσικής συμπεριφοράς στα σημεια οπου ο συγγραφεας απομακρυνει τη ματιά του από τον ελληνικό μαχαλά και την υπερυψώνει (με τη γλωσσα του Κοσμά Πολίτη της Ερόικα)σε σχεδον συμβολιστικό επίπεδο,αλλα ακομα πιο ανεπαίσθητα πως αλλαζει η γλωσσα του μεσα στο εβραϊκο σπίτι,σαν να παρακολουθεί την κάπως διαφορετική (πιο αστική,πιο κοσμοπολιτικη)εβραΙκη κουλτούρα. Αυτο ειναι η γλωσσικη παιδεια,και οχι βεβαια η αχρηστη(κατ εμε)εκμαθηση των κουραστικών μικρασιατικων ιδιωμάτων,που σημερα μονο ειδικούς φιλόλογους αφορά. Επίσης τομυθιστόρημα δεν θα δειξει μονο τον ευκολο φανατισμό του λαού εναντια στον "αλλο",αλλα θα τον παραλληλιζε(τα παιδια ειναι εξυπνα,ακομα κι αν ανηκουν στους "πολεμιστές"!) με τη σημερινη κατασταση της Αθηνας,που μπορει να ειναι και χειρότερη!Τελος,το δυνατοτερο στοιχειο του αποσπάσματος ειναι βεβαια ο ερωτας(σαρκικός,ψυχικός,ενοχικός,διεγερτικός,ενηλικιώνων,ολα μαζί),του νεαρού Παντελή για την εβραία μητερά του φιλου του και της Πέρλας. Μορφωση του νέου σημαινει (και)κατανοηση) πως ο,τι του συμβαινει ειναι φυσιολογικό,διαχρονικό,και στοιχείο ταυτόχρονα φύσης και πολιτισμού. Δωστε λοιπόν στα παιδιά μυθιστορηματα,αντι για τα "επιλεγμένα" ( λογοκριμένα) αποσπάσματα! Ακόμα κι αν μεαφορμη του Χατζηφράγκου,θα πρέπει να συζητήσετε τι ειναι η περιτομή,και τι αποτελέσματα εχει ("Και,κυρία,η κλειτοριδεκτομή;").Ειναι ισως πιο σπουδαίο από την "νοσταλγία της Σμύρνης"

Pellegrina said...

Μολις ειδα οτι γραφεις "εκδοσεις Καραβια".Δεν το εχει βγαλει (και) η Εστία;

Κατερίνα Μαλακατέ said...

Εγώ θα στο χαλάσω Πελεγκρίνα, διάβασα το "Στου Χατζηφράγκου" για εργασία στη δευτέρα λυκείου, και το μισώ από τότε....

Pellegrina said...

εσυ ναι.Κι εγω θα το μισούσα.Αλλα η πλειοψηφία δυστυχώς δεν εχειτηνπιθανότητα να το"αγαπήσει",εκτός σχολείου,οσο κιαν δενμας αρέσει αυτό.Οποτε ισως καλυτερα να μισησει ενα μυθιστορημα,παρα ενα αποσπασμα!(Εναλλακτικά,να βαλουμε βιβλιοθηκες και να δανειζονται για το κεφι τους,χωρις εργασιες)
υγ: παιζει και τοκινητρο μιας σχολικης εργασίας:δεν πρέπει να ειναι ο καθηγητής και ο βαθμός,αλλα,πχ,ο συμμαθητης με τον οποιο εισαι ερωτευμενη(να τον εντυπωσιάσεις,αςπουμε:))
υγ: προσωπικά δεν μου αρεσει και πολύ το "Στου Χατζηφραγκου".Αλλα,ασχετο!

Πάπισσα Ιωάννα said...

Pellegrina,
βρήκα ως πρώτη έκδοση αυτή, αλλά υπάρχουν τουλάχιστον άλλες δύο, μια στην Εστία και μια στον Ύψιλον.

Ό,τι μπαίνει στο σχολείο, τυπικά καταξιώνεται,
αλλά στην πράξη, ελέω συστήματος και τικουκειτισμού των καθηγητών, προκαλεί απέχθεια.
Καλημέρα
Πατριάρχης Φώτιος

Anonymous said...

"τικουκειτισμού των καθηγητών"
τι θα πει;

κ.κ.

Μάνος Κοντολέων said...

Καλημέρα. Ευχαριστώ για την αναφορά.
Για καθαρά βιβλιογραφικούς λόγους, να κάνω μια διόρθωση. Ο Κοσμάς Πολίτης δεν είχε γεννηθεί στη Σμύρνη αλλά στην Αθήνα. Όταν ήταν δύο χρονών πήγε η οικογένειά του να ζήσει στην πρωτεύουσα της Ιωνίας.
Το επισημαίνω κυρίως γιατί δείχνει πως η προσωπικότητα της χαμένης -πια- εκείνης πολιτείας ήταν τόσο δυνατή που κατάφερνε να μετατρέπει σε "παιδιά" της ακόμα και όσους δεν είχαν σ΄ αυτήν γεννηθεί. Κάτιπου -αυτό είναι το πιο σημαντικό- συμβαίνει ακόμα και σήμερα.

Πάπισσα Ιωάννα said...

κ.κ.,
τιπούκειτος είναι αυτός που αναλύει σχολαστικά κάτι χωρίς να ψάχνει την ουσία.
Απ' όσο θυμάμαι από τις σχολικές-μου εμπειρίες, οι καθηγητές δεν βλέπουν τη λογοτεχνία ως αγάπη αλλά ως ύλη, δεν βλέπουν το κείμενο ως πεδίο αισθητικής συζήτησης αλλά ως αφορμή γραμματολογικών και κουτσομπολίστικων στοιχείων, δεν βλέπουν το έργο ως προβολέα αλλά ως χειρουργικό τραπέζι τεχνικών, αυτοβιογραφικών στοιχείων, ιστορικών λεπτομερειών κ.ο.κ.
Πατριάρχης Φώτιος

Πάπισσα Ιωάννα said...

Μάνο,
ευχαριστώ για την επισήμανση.
Φυσικά δεν μετράει που γεννήθηκε κανείς αλλά που μεγάλωσε και με τι κουλτούρα ανατράφηκε.
Λ.χ. ο Ελύτης, αν δεν κάνω λάθος, γεννήθηκε στο Ηράκλειο Κρήτης, αλλά δεν είναι κρητικής κουλτούρας, αφού μεγάλωσε στη Λέσβο.
Ο Πολίτης, συνεπώς, πέρα από κοσμοπολίτης, είναι και Μικρασιάτης. Ο Ταβελούδης γεννήθηκε στην Αθήνα, όπως μας ενημερώνεις, ο Πολίτης στη Σμύρνη.
Πατριάρχης Φώτιος

Pellegrina said...

Εγω πάλι νομιζω (φευγοντας από τα λογοτεχνικά)οτι στην Ελλάδα καθόλου δεν μετράει (παρά μονο για τον ιδιο) ουτε πού γεννηθηκε ουτε πού μεγάλωσε κανείς.Τουλάχιστον αυτο εχω βιώσει,επίμονα,αγενώς και εκνευριστικά σε ολη τηζωή μου: "Από πού εισαι;" (ερωτηση που δεν τηνεχω κανει ποτέ σε κανέναν-δεν μου περναει καν από τομυαλό"
Απάντησή μου:
"Από την Αθήνα"
"Οχι,ο π α τε ρ α ς σου από που ήταν;)
Και αφού τους ικανοποιω από που ήταν ο πατεράς μου(ο οποίος επίσης στην Αθηνα μεγάλωσε,αλλα-επίσης-ασχετο),μενουν ησυχοι οτι εχουν παρει την πληροφορία που θέλουν (Η μητερα δεν εμπλέκεται ποτέ στην ερωτηση,και ετσι τουλάχιστον γλιτωνω την υπόλοιπη άσκοπη φλυαρία):σε ποια (πατριαρχική) φατρία ανηκω-που ειναι το μονο που μετράει στην Ελλάδα.
υγ:ειμαι νεοφώτιστη σε ολα αυτα. Εκανα δεκαετιες για να αρχισω νακαταλαβαινω οτιηερωτηση δεν ειναιαπλη περιεργεια,αλλα μεταφράζεται σε σχεσεις δυναμης,"πολιτικής" ,συμφερόντων.
Στη λογοτεχνια εννοειται εκ φυσεως μετράει το που μεγάλωσες,Το μυθιστόρημα ειδικά ειναι εκ φυσεως προιόν νεωτεριστικής κοσμοθεωρίας-του συγγραφέα,οχι των ηρωων.(Γι αυτο αλλωστε πασχει στην Ελλάδα,που δεν ενδιαφερεται καθολου "που μεγάλωσες"(ολοι σχεδον οι ελληνες εχουν τα εκλογικά τους δικαιώματα σε τόπους στους οποίους δεν ζουν)
Σορι,ξεφυγα.Ειναι πολλα που μου τα θυμιζουν ολα αυτα διαρκώς,και οχι οΚ,Π.μονο.Βρηκα την ευκαιρία

Pellegrina said...

Υπάρχει αλλη ευρωπαΙκη χωρα που εχει(και συνεχίζει,με αμειωτο ρυθμό!)τοσα πολλά μυθιστορήματα για τηνΚων/πολη,και σχεδόν τιποτα για τη μοναδική στην ουσία δική της μεγαλούπολη,την Αθήνα;Εννοώ τιποτα μεγάλο,θετικό,λαμπερό(γιατί εχουμε λογοτεχνική Αθηνα,αλλα ειναι κακομοίρα,απολυμένη ανεργη,μπουρδελοπαράδεισος,σκοτεινή,γκρινιάρα,τοπος εξορίας των πρωην ευτυχισμένων αγροτών ,αλωμένη από τους ξένους,"ξενη"η ίδια,θλιβερή κλπ απιστευτα.
Αληθεια,σοβαρά ρωτάω: υπαρχει αλλη ευρωπαικη λογοτεχνία που να αντιμετωπιζει ετσι τη ΔΙΚΗ της νουμεροενα πόλη;

Pellegrina said...

εννοω αλλη ευρωπαικη λογοτεχνία που να εχει τοσα μυθιστορηματα για μια "χαμένη"πολη μιας παροικίας της κι οχιγια τη δικιά της(την αντιστοιχη)

Πάπισσα Ιωάννα said...

Δεν ξέρω τι συμβαίνει σε άλλες λογοτεχνίες.
Ίσως στην ελληνική συνείδηση,
η Αθήνα είναι ένα διοικητικό κέντρο,
όπως η Μπραζίλια στη Βραζιλία,
ενώ η Πόλη είναι η ιστορία της νεότερής-της συνείδησης.
Σ' αυτό το πλαίσιο,
η Αθήνα είναι η αρχαιότητα και μετά σιωπή.
Μην ξεχνάμε ότι στην ουσία διάγει βίο μίλις δύο αιώνων.
Η Σμύρνη από την άλλη, ή η Αλεξάνδρεια είναι συνυφασμένες με φάσεις της ιστορίας-μας αλλά κυρίως με φάσεις της εθνικής-μας ταυτότητας.
Πατριάρχης Φώτιος

Πάπισσα Ιωάννα said...

Και κάτι ακόμα:
Ο Πολίτης αρέσει στα πρώτα-του έργα, στην Eroica, στην Εκάτη, στο Λεμονοδάσος. Καμία σχέση με το "Στου Χατζηφράγκου". Στα πρώτα θολά τοπία και ρομαντικές διαθέσεις, στο δεύτερο πιο ρεαλιστικές γραμμές, χωρίς να χάνεται η ευαισθησία.
Τελικά ποιος θα μου δείξει ποια αναγνωστική απόλαυση δίνουν τα πρώτα-του πεζά;
Πατριάρχης Φώτιος

Μάνος Κοντολέων said...

Η αναγνωστική απόλαυση των πρώτων του έργων;
Μα νομίζω πως καταφέρνει να ψυχογραφεί, όταν άλλοι την ίδια εποχή το πετυχαίνανε με τρόπος περισσότερους ρεαλιστικούς και κάποιοι άλλοι απλώς ηθογραφούσαν.
Με τις πενιχρές γνώσεις μου, θα έλεγα πως από εκείνη τη γενιά μόνο δύο επιζούνε ή πιο σωστά επικοινωνούν με τον σημερινό αναγνώστη -ο Καραγάτσης και ο Πολίτης. Και οι δυο -θεωρώ- πως έχουν εισέλθει στα βαθιά, θολά νερά της ψυχής. Ο πρώτος με αμεσότητα, ο δεύτερος υπαινικτικά.

Pellegrina said...
This comment has been removed by the author.
Pellegrina said...

Μια προταση αναγνωσης για το λεμονοδασος: ξαναδιαβασε΄το κρατωντας απόσταση από τον ηρωα (χωρις να παρασυρθεις από το α προσωπο):ειναι ολόκληρο ενα λεπτοδουλεμένο,δραματοποιημένο δοκίμιο πάνω στον ερωτα,εστιασμένο στην αντιθεση ιερότητας-πορνείας (και με τις δυο γυναικειες μορφές, Ληδα-Βίργκο,μαλλον σε ρολο "δασκάλας" με την εννοια της πλατωνικής Διοτίμας-χωρις να χανουν σε ψυχογραφία- και πραγματωμένο σε ενα περιβάλλον από φυση αλλά και ν α ο ύ ς,που εχουν χασει καθε χριστιανικό στοιχειο (σεξ μεσα στο ι ε ρ ο!)και εχουν μεταβληθεί σε συμβολα της ερωτικής πραξης ή του σωματος.Επίσης ενα δοκίμιο πανω στον "πεπτωκότα ερωτα των αστων σε αντιθεση με την΄"ιερη"και εξω από τα κοινωνικα συμφραζόμενα λειτουργία του.Η γκαρσονιέρα (πολύ έξυπνο συμβολο) σε αντιπαράθεση με τα μοναστήρια,τα σαλονια απέναντι στα υπερκόσμια κοιμητήρια και τα στενά των πειρατών..κι ολα αυτα στο μικρό Πόρο και την Αττική.Ενα απόλυτα ευρωπαϊκης συνειδησης και ματιάς εργο-διαμαντάκι.
(υγ:στο προηγουμενο ελεγα ακριβώς ταιδια με απαραδεκτη πληκτρολόγηση)

Pellegrina said...

"αντιθεση"εννοω"ζευγος",οψεις του ιδιου νομίσματος.

Anonymous said...

Θα ηθελα μια περιληψη του βιβλιου

Πάπισσα Ιωάννα said...

Στην ουσία, Anonyme, το βιβλίο δεν έχει υπόθεση, αλλά ένα σύνολο Ελλήνων ζουν και πορεύονται μέσα στη Σμύρνη, χωρίς πρωταγωνιστές που να ακολουθούν τη δική-τους αυτόνομη πορεία.
Καλή χρονιά
Πατριάρχης Φώτιος

Anonymous said...

Ευχαριστω!!!

Anonymous said...

Ποιοι ειναι οι κυριοι και ποιοι οι δευτερευοντες ηρωες του βιβλιου?

Unknown said...

Εχω μια εργσια να κανω περιληψη αυτο το βιβλιο και με βοηθησε παρα πολυ το αρθρο σας. Ευχαριστω!